W sobotę, 29 listopada odbyło się otwarcie wystawy w Muzeum Geologii Złóż im. Czesława Poborskiego Politechniki Śląskiej w Gliwicach pt. „Blask srebra w cieniu węgla. Minerały złóż cynkowo-ołowiowych Górnego Śląska”. Na wystawie zaprezentowano bezcenną spuściznę przedwojennego muzealnictwa geologicznego na Górnym Śląsku, bogactwo minerałów złóż cynku i ołowiu, m.in. paragenezy minerałów rudnych: sfalerytu i galeny oraz rzadkie minerały wtórne strefy utlenienia, takie jak piromorfit czy fosgenit.

Blask srebra w cieniu węgla

Dzięki inicjatywie Ewy Głuszek, kierowniczki Muzeum Geologii Złóż Politechniki Śląskiej, udało się stworzyć wystawę zbudowaną z okazów wcześniej nieprezentowanych, a od ponad 70 lat ukrytych w zasobach muzeum. Powstanie ekspozycji poprzedziły żmudne prace badawcze i inwentaryzacyjne, realizowane we współpracy z dr Eligiuszem Szełęgiem. W efekcie powstała wystawa, łącząca górnicze dziedzictwo Tarnowskich Gór, Bytomia, Piekar Śląskich czy Radzionkowa. Rozwój śląskiego przemysłu był ściśle związany z obecnością złóż Zn-Pb oraz towarzyszącego im srebra, za sprawą których górnictwo i hutnictwo funkcjonowały tu już od średniowiecza.

Wystawę „Blask srebra w cieniu węgla” prezentowano podczas giełdy minerałów na Politechnice Śląskiej w dn. 29-30 listopada 2025 roku. Po jej zakończeniu okazy stały się częścią wystawy stałej Muzeum Geologii Złóż im. Czesława Poborskiego.

Poniższa relacja ogranicza się jedynie do krótkiego zarysu wystawy, w którym świadomie pominąłem znaczną część udostępnionych zbiorów. W ten sposób pragnę zachęcić do odwiedzenia Muzeum, na własne oczy podziwiania okazów, które stanowią o bogactwie górnictwa cynkowo-ołowiowego.

Muzeum znajduje się przy ulicy Akademickiej 2 w Gliwicach. Ekspozycję można oglądać od poniedziałku do piątku w godz. 9.00 – 14.00. Wstęp jest darmowy i możliwy, po wcześniejszym umówieniu wizyty.

Największa wystawa minerałów śląskich złóż cynku i ołowiu

Poniższy opis pochodzi z tablic stanowiących część wystawy.

Wystawa prezentuje unikatowe minerały rud cynku i ołowiu z rejonu Bytomia i Tarnowskich Gór – obszaru, który przez stulecia stanowił serce górnictwa kruszcowego na Górnym Śląsku. Złoża Zn-Pb, powstałe w wyniku procesów hydrotermalno-sedymentacyjnych w triasowych skałach węglanowych, stanowią ważny element dziedzictwa geologicznego, przemysłowego, naukowego i kulturowego regionu. Układ minerałów na wystawie odzwierciedla ich naturalne paragenezy, pokazując współwystępowanie siarczków oraz produktów ich wtórnych przemian w strefie utlenienia.

Starannie wybrane okazy z dawnych kopalń m.in. Bytomia, Tarnowskich Gór, Piekar Śląskich i Radzionkowa ukazują nie tylko estetyczne piękno minerałów, ale przede wszystkim dokumentują historię badań i eksploatacji tych złóż. Zgromadzone zbiory są namacalnym świadectwem złożonych procesów geologicznych, które ukształtowały jedne z najważniejszych złóż. cynku i ołowiu w Europie.

Znaczenie naukowe i historyczne

Złoża rud cynku i ołowiu Górnego Śląska stanowią jedno z najlepiej rozpoznanych stanowisk typu MVT w Europie. Ich eksploatacja, rozwijana od XVI wieku, przyczyniła się do ukształtowania przemysłowego dziedzictwa regionu, którego wyjątkowy charakter potwierdza wpisanie tarnogórskiego systemu podziemi i gospodarki wodnej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Prezentowana kolekcja jest świadectwem tego dziedzictwa — łączy naukę, tradycję i naturę, ukazując bogactwo minerałów, które przez stulecia stanowiły o potędze i tożsamości Górnego Śląska.

Geneza złoża

Złoża rud cynku i ołowiu w rejonie Bytomia i Tarnowskich Gór należą do klasycznych złóż typu Doliny Mississippi (Mississippi Valley-Type – MVT). Powstały w obrębie triasowych skał węglanowych (wapieni i dolomitów) w wyniku cyrkulacji roztworów hydrotermalnych, które przenosiły jony metali z głębszych partii skorupy ziemskiej i wytrącały je w obrębie tzw. dolomitu kruszconośnego.

Podstawowym etapem formowania złóż był proces metasomatozy dolomitowej, prowadzący do impregnacji i wypełniania pustek siarczkami metali.

Etapy ewolucji złoża

Etap hydrotermalny (pierwotny) — mineralizacja siarczkowa

Był to pierwotny etap formowania złoża (epigenetyczny), w którym z gorących roztworów hydrotermalnych (teletermalnych) wytrąciły się minerały siarczkowe:

Sfaleryt (ZnS) — główna ruda cynku, galena (PbS) – główna ruda ołowiu, markasyt (FeS₂), piryt (FeS₂), wurtzyt ((Zn,Fe)S), jordanit (Pb₁₄As₆S₂₃) i gratonit (Pb₉As₄S₁₅) – rzadkie siarkosole, greenockit (CdS) – akcesoryczny siarczek kadmu. Minerały te tworzą paragenezy siarczkowe w dolomicie kruszconośnym i wypełnienia żyłowe w skałach węglanowych.

Etap przeobrażeń wtórnych (strefa utleniania) — powstanie galmanów.

W wyniku cyrkulacji wód powierzchniowych bogatych w tlen i dwutlenek węgla doszło do utlenienia pierwotnych siarczków i powstania wtórnych rud cynku i ołowiu, tworzących tzw. galmany. W tej strefie dominują:

Smithsonit (ZnCO₃) i hemimorfit (Zn₄Si₂O₇(OH)₂ x H₂O) – wtórne rudy cynku, cerusyt (PbCO₃) i anglesyt (PbSO4) – wtórne rudy ołowiu, fosgenit (Pb₂CO₃Cl₂) i piromorfit (Pb₅(PO₄)₃Cl) – minerały rzadkie, tarnowicyt (Pb,Ca)CO₃*, odmiana aragonitu w której jony wapnia (Ca) zostały częściowo zastąpione ołowiem (Pb). Towarzyszą im: goethyt (FeO(OH)), gips (CaSO₄ x 2H₂O), aragonit (CaCO₃), kalcyt (CaCO₃).