KOPALNIA W POSĄDZY – Zapomniane dziedzictwo siarkowe

UWAGA! Wszelkie informacje zawarte na stronie służą jedynie celom dydaktycznym. Wchodzenie do sztolni grozi śmiercią.

Kopalnia siarki w Posądzy zlokalizowana jest 26 km na północny-wschód od Krakowa, w kierunku Proszowic.
Znajduje się ona na niewielkim wzgórzu porośniętym lasem zwanym Patrolnią.
Tekst Piotra Zająca

Las Patrolnia

Polskie złoża siarki występują w utworach miocenu na obrzeżeniu zapadliska przedkarpackiego. Można je zaliczyć do grupy złóż monoklinalnych oraz w strukturach zrębowych.
Rejon złoża w Posądzy znajduje się w płaskiej strukturze antyklinalnej, w której strefa osiowa ma przebieg NW-SE. Struktura ta obcięta jest dwoma uskokami podłużnymi zlokalizowanymi w pobliżu złoża. Wapienie siarkonośne występują w sąsiedztwie uskoku w NE (północno wschodnim) skrzydle antykliny, na głębokości od 6-12 m. Ich miąższość dochodzi do 10 m.

Złoża siarki w prowincji przedkarpackiej (Gutman, Kwiecień 1992)

Cechą charakterystyczną tych utworów jest występowanie siarki w spękaniach
je przecinających. Wapienie siarkonośne powstały w wyniku przeobrażenia skał gipsowych na drodze redukcji siarczanów, przy udziale bakterii beztlenowych zwanych siarkowymi.

Gniazdo siarki rodzimej

Kryształ siarki o żółto-zielonej barwie

Kulisty kryształ siarki w towarzystwie białego kwarcu.
Kryształ siarki wielkości 1 cm

Siarkowy urobek

Po więcej informacji o tym, jak z mioceńskich wód tworzyły się kryształy gipsu, a następnie krystalizowała siarka, zapraszam na wykład prof. Pawlikowskiego w serwisie YouTube:

Historię wydobycia siarki w Posądzy można podzielić na pięć etapów.
W pierwszym etapie (w dawnych czasach) eksploatacja tyczyła wapienia i zbitych gipsów.

Dawne kamieniołomy w Koniuszy

Kolejno odkryto złoże (najprawdopodobniej przypadkowo w XIX wieku) i uruchomiono pod koniec 1915 roku austriacką wojskową kopalnię siarki w Posądzy. Dostęp do złoża otwarto upadową i trzema szybami zlokalizowanymi około wierzchołka wzgórza. w późniejszym czasie wykonano sztolnię otwierającą dostęp do złoża od strony południowej, oraz dwie inne sztolnie założone bardziej na zachód. Całkowita długość podziemnych korytarzy wynosiła ok 1500 m. Produkcja kopalni dochodziła do 27 ton siarki miesięcznie. Po przejęciu zakładu przez Państwo Polskie kopalnię zlikwidowano – wejście do sztolni, większe komory, szyby i upadową zawalono.

Dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego o wywłaszczeniu gruntów pod kopalnię w Posądzy i w Miedzianej Górze. Dz.U. 1920 nr 54 poz. 329. Źródło: Internetowy System Aktów Prawnych

W roku 1929 złożem zainteresował się prof. A. Bolewski z krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej. Wykonano szereg prac dokumentacyjno-badawczych, otwarto nawet dostęp do części zachowanych wyrobisk dawnej kopalni. Niestety badania wykazały, że niewielkie złoże w Posądzy zostało w przeważającej części już wyeksploatowane. Produkcja nie została wznowiona a kopalnia porzucona.

Plan dawnej kopalni siarki (Bolewski 1935)

Od tego czasu obserwuje się wciąż postępujące deformacje powierzchni związane z płytką eksploatacją złóż siarki. Las Patrolnia pokryty jest systemem niecek i lejów zapadliskowych.

System niecek, lejów i rowów zapadliskowych (http://maps.geoportal.gov.pl/)

Drzewa zwalone do leja zapadliskowego

Aktualny stan podziemnych wyrobisk:

Pozostałości drewnianej obudowy

Podziemne wyrobiska są zasypane jednak ich bardzo niewielka cześć jest możliwa do eksploracji. Niestety nie polecam takiej wycieczki – istnieje duże zagrożenie spowodowane postępującymi obrywami ścian i stropu (chodzi się praktycznie po częściowo zwalonym stropie).

Minerały złoża w Posądzy

Oprócz obecnej w mioceńskich wapieniach siarki, można znaleźć także szereg minerałów towarzyszących złożu:

Celestyn
Przypuszczalnie obok dobrze wykształconych kryształów siarki, najbardziej pożądany przez kolekcjonerów minerał posądzkiego złoża. Tworzy drobne, maksymalnie kilku centymetrowe, bezbarwne lub mlecznobiałe kryształy. Najczęściej występuję w towarzystwie kalcytu i kwarcu wewnątrz kawern.

Celestyn na mioceńskim wapieniu wraz z kalcytem, zwany przez nas „posądzkim białym kłem”. Okaz znaleziony przez Mateusza Wronę w 2011 roku (w mojej obecności) i do dnia dzisiejszego pozostaje największym kryształem jaki udało nam się wyciągnąć z tej lokalizacji. Co ciekawe, znalezienie okazu nie wiązało się wyjątkowo z ciężką pracą…Mateusz po prostu fartownie na nim usiadł ? Wymiary okazu: 6,5cm x 4cm x 3cm, z czego sam kryształ celestynu wielkości 3,5 cm
Fot. Mark Mauthner

Zbadałem trzy próbki celestynu z Posądzy o różnej budowie morfologicznej typowej dla złóż siarki rodzimej:

CELESTYN PRYZMATYCZNY Z PRZEWAGĄ SŁUPA
Jest to typ genetycznie najmłodszy, właściwy większości złóż siarki.

Celestyn pryzmatyczny. Kryształ wielkości 8 mm

Rentgenogram celestynu pryzmatycznego

CELESTYN PRZEJŚCIOWY
Spotykany w wapieniach i dolomitach oraz żyłach kruszcowych. Starszy od pryzmatycznego.

Celestyn przejściowy

Rentgenogram celestynu przejściowego

CELESTYN TABLICOWATY
Najstarszy; znany z żył kruszcowych jak i skał osadowych.

Celestyn tablicowaty na kryształach kalcytu

Rentgenogram celestynu tablicowatego

BARYTOCELESTYN
Kryształy mieszane barytu i celestynu.

Barytocelestyn

BARYT 
Kryształy o charakterystycznym tabliczkowym pokroju.

Baryt

CHALCEDON
Występuje jako groniaste naskorupienia na wapieniach. Spotykane w Posądzy okazy najczęściej są barwy brunatnej, białej lub bezbarwne. Znacznie rzadziej można natrafić na okazy chalcedonu o jasno błękitnym zabarwieniu. Krzemionka koagulowała z roztworu pod wpływem kwaśnych produktów powstałych w związku z genezą siarki.

Chalcedon

Groniaste agregaty chalcedonu posądzkiego w znacznym przybliżeniu

Chalcedon o błękitnym zabarwieniu

KALCYT 
Najczęściej spotykany w formie polew, niekiedy wraz z kwarcem i celestynem. Tworzy bardzo drobne, maksymalnie kilkumilimetrowe kryształy wypełniające wnętrza pustek i kawern. W świetle UV wykazuje piękną różową barwę.

Część druzy wypełnionej kalcytem

Kalcyt i celestyn w świetle UV

KWARC
Podobnie jak kalcyt, występuje w formie polew wypełniających kawerny w wapieniach. Najliczniej pokrywa wapienne powierzchnie tworząc tzw. polewy.

Kwarc na powierzchni mioceńskiego wapienia

Kwarc – tzw. polewy, in situ

Kwarc – część tzw. polewy 

PIRYT / MARKASYT
Zwykle rozproszony w wapieniach. Dotychczas udało się znaleźć tylko kilka okazów rozpoznawalnych makroskopowo, choć niewątpliwie, jak podaje prof. Bolewski większe nagromadzenia występują.

Piryt / markasyt

GIPS 
Najliczniej spotykane kryształy występują w formie zbliźniaczeń, tzw. jaskółczych ogonów. Często o widocznej zonalnej budowie. Również bez większych trudności natrafić można na agregaty zrośniętych kryształów, tzw. róże gipsowe.
Wewnątrz kryształów może być obecna siarka krystaliczna oraz materia organiczną. Kryształy przeważnie bywają zażelazione. Obecnie największe spotykane kryształy gipsu mają kilkadziesiąt centymetrów, jednak w literaturze z początku XX wieku, opisywane są kilkumetrowe kryształy gipsu, licznie występujące w rejonie posądzkiego złoża.

Jaskółczy ogon 

Gips z widocznym rdzawymi zabarwieniem spowodowanym przez tlenki żelaza

Gips posądzki w świetle naturalnym (z lewej) i w świetle UV (z prawej)

Jaskółczy ogon z dużą ilością materii organicznej.
Okaz w ekspozycji muzeum geologicznym WGGIOŚ AGH (s.29)

Kopalnia siarki w Posądzy to ważna pozycja na mapie górnictwa polskiego.
Była to jedna z najprężniej działających w pierwszej połowie XX wieku kopalni siarki oraz najpóźniej zamkniętą i zarazem ostatnią podziemną kopalnią siarki w Polsce.
Miejsce to jest bardzo ciekawe ze względu na swój bogaty rys historyczny oraz liczne geologiczne walory naukowe.
Tym bardziej mam nadzieję, iż nie zginie ona w mrokach pamięci, wraz z upływającym czasem i postępującym niszczeniem tego wspaniałego miejsca.

Mieszkaniec posądzkiej sztolni

Artykuł (w pierwotnej wersji) powstał w oparciu o mój temat Barbórkowy, wygłoszony na 53 Sesji Studenckich Kół Naukowych Pionu Górniczego AGH. Opiekunem tematu był dr hab. inż. Maciej Manecki, prof. AGH.

Literatura:

• Bolewski A., 1935. O złożu siarki w Posądzy. Spraw. Państw. Inst. Geol., t.8, z.3, 205-303.

• Preidl W., Wójcik A.J., 2008. Kopalnia w Posądzy – ważny epizod górnictwa siarkowego w Polsce. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury PWR, t.1.

• Preidl W., 2008. Kopalnia w Posądzy – wpływ płytkiej eksploatacji złóż siarki na deformacje powierzchni. Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej, z.283.

• Łaszkiewicz A., 1956. Siarka i celestyn z Tarnobrzega i Szydłowa. Archiwum mineralogiczne., t.20, z.2, 95-120

• Gutman E., Kwiecień K., 1992. Polska siarka. Zakład Wydawniczo-Usługowy Adam Konieczny, Warszawa.

• Gaweł A., Muszyński M., 1996. Tablice do identyfikacji minerałów metodą rentgenograficzną. Wydawnictwa AGH, Kraków.

• Morawiecki A., Domaszewska T., 1956. O celestynie z Czarków nad Nidą, Archiwum mineralogiczne., t.20, z.2, 121-160

• Ślizowski K., Nieć M. & Lankof L., 2000. Surowce mineralne Polski. Surowce chemiczne. Siarka. Wydawnictwo Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków.

• http://karnet.up.wroc.pl/~weber/rodzime.htm/

• http://maps.geoportal.gov.pl/

• http://maps.google.pl/