Fulguryty. Piorunki, strzałki piorunowe, ale nie belemnity
Fulgurytem nazywamy naturalne szkliwo krzemionkowe, powstałe w wyniku uderzenia pioruna w podłoże bogate w piasek kwarcowy. Jego nazwa pochodzi od łacińskiego fulguritus, oznaczającego: „ugodzony piorunem”, co trafnie oddaje istotę tej struktury, stanowiącej trwały geologiczny zapis silnego impulsu elektrycznego.
Budowa i powstawanie fulgurytu
Fulguryt zaliczany jest do jednej z odmian lechatelierytu, czyli szkliwa zawierającego ponad 90% SiO₂, powstałego przez stopienie piasku kwarcowego w wyniku naturalnych procesów. Obok fulgurytu można tu wymieniać także impakt meteorytu czy termiczne oddziaływanie lawy. Fulguryt tworzy rurkowate, rozgałęzione bądź bulwiaste formy, zwykle puste w środku i chropowate na powierzchni. Często zawiera ziarna piasku kwarcowego lub fragmenty innych skał otaczających, a rozmiarami zwykle nie przekracza 40 cm.
Temperatura pioruna podczas uderzenia pioruna w piaszczyste podłoże wynosi nawet kilka tysięcy stopni °C, podczas gdy w jego kanale dochodzi ona nawet do 30 000 °C. Stanowi to kilkakrotność temperatury powierzchni Słońca. Równocześnie rozchodzący się prąd formuje w podłożu strukturę zgodną z kierunkiem przepływu, stąd też bywa ona nieregularna lub rozgałęziona. Jej wielkość zależy również od siły wyładowania i warunków lokalnych.
Tak jak pioruny budzą w ludziach grozę i fascynację, tak fulguryty już od zarania dziejów musiały być znajdywane w miejscach ich uderzeń. Niemniej, jak podaje mindat [1] oraz Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu Oksfordzkiego [2], fulguryt, a właściwie „Blitzröhre” – został po raz pierwszy opisany dopiero w 1817 roku. Dokonał tego dr. Fiedler na okazie pochodzącym z Senne Plateau w Gütersloh, w Niemczech. W Polsce już pod koniec XIX wieku pierwsze publikacje paleontologiczne, np. O belemnitach Klemensa Koehlera przyczyniły się do właściwej identyfikacji struktur po uderzeniach piorunów.
Występowanie
Z uwagi na nieprzewidywalny charakter wyładowań atmosferycznych nie można jednoznacznie określić, gdzie można spodziewać się znaleźć fulguryt. Dominują one jednak tam, gdzie występują piaszczyste tereny, np. plaże, pustynie, wydmy. Trzeba też wziąć pod uwagę, że fulguryty mogą stanowić pozostałość po zjawiskach odbywających się współcześnie, jak i po tych, które miały miejsce dawniej. Znane są chociażby mioceńskie fulguryty z Sahary, które dostarczają informacji o warunkach atmosferycznych i aktywności burz około 15 milionów lat temu [3].
Fulguryty znajdywane są w wielu rejonach świata, szczególnie tam, gdzie burze występują najczęściej. W pasie strefy równikowej wyładowania atmosferyczne pojawiają się znacznie częściej, dlatego Demokratyczna Republika Konga czy Wenezuela (szczególnie rejony jeziora Maracaibo) to kraje o największej liczbie błyskawic w ciągu roku na km². Z obecności fulgurytów znana jest chociażby Sahara, gdzie znajdowane okazy potrafią osiągać imponujące rozmiary (jak na zwykle przyjęte wielkości fulgurytów). W Polsce fulguryty spotykane są m.in. na Pustyni Błędowskiej w gminie Klucze.
Belemnit a fulguryt
Nazwy takie jak „piorunek” lub „boży prątek”, mogą funkcjonować lokalnie w niektórych regionach do dziś. Od niepamiętnych czasów „strzałki piorunowe” fascynowały ludzi, którzy nadawali im boskie lub magiczne pochodzenie i właściwości. W ludowych wierzeniach tzw. „kamień piorunowy” stanowił narzędzie sakralnej mocy. Nie tylko bywał stosowany do pocierania wymion krów, gdy te traciły mleko, ale korzystano z niego także w przypadkach chorób oczu, bólu itp. [4].
W tym wypadku nie chodzi jednak o przedmiot niniejszego artykułu. Prawdziwego kamienia piorunowego, czyli fulgurytu dawniej w Polsce w ogóle nie dostrzegano, ani nie nazywano w ten sposób [5]. Mianem kamienia piorunowego zwykło się określać skamieniałości kopalnych głowonogów – belemnitów, których pochodzenie błędnie przypisywano błyskawicom.
Mimo że od czasu opisania fulgurytu minęło ponad 200 lat, do dnia dzisiejszego są tacy, którzy błędnie identyfikują rostrum belemnita jako ślad po uderzeniu pioruna. Świadczą o tym chociażby liczne posty na grupach identyfikacyjnych skamieniałości, gdzie pojawiają się propozycje o „piorunkach” czy „strzałkach piorunowych”. Warto tu jednak zwrócić uwagę na istotne i wyraźne różnice w budowie obu obiektów; fulguryty zbudowane są z SiO2, belemnity z CaCO3.
Wbrew powszechnie przyjętej wiedzy, ludzie nadal czerpią informacje z wierzeń i tradycji ludowych. Tkwią one tak głęboko w świadomości, że do dziś funkcjonują w społeczeństwie, mimo iż wiele z nich zostało dawno obalone przez naukę.
Piotr Zając
realgarblog.com
Literatura:
- [1] https://www.mindat.org/min-7747.html
- [2] https://oumnh.ox.ac.uk/fulgurites
- [3] Youvan D. C. 2024: Tracing the Earliest Lightning: Geological Evidence and the Oldest Fulgurites on Earth. https://www.researchgate.net/
- [4] Sobolewski J. 2015: Historia produkcji leków i biopreparatów weterynaryjnych na ziemiach polskich do
1945 roku. Bydgoszcz, Vena. - [5] Szafrańska A. 2016: Jak kamień piorunowy stał się belemnitem, a fulguryt kamieniem piorunowym. W: J. Przyklenk, W. Wilczek (red.), „Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii.” T. 6 (S. 100-108). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
