GRANATY – Piękno i różnorodność

Granaty to grupa minerałów zaliczana do gromady krzemianów wyspowych o ogólnym wzorze: X²⁺₃Z³⁺₂[SiO₄]₃, gdzie: X reprezentują pierwiastki dwuwartościowe: Ca, Mg, Fe, Mn; a Z to pierwiastki trójwartościowe: Al, Fe, Cr, Ti, Zr, V. G. krystalizują w układzie regularnym, najczęściej przyjmując postać dwunastościanu rombowego (a) lub dwudziestoczterościanu deltoidowego (b).

Występują też jako skupienia ziarniste, zbite i nieregularne ziarna. Barwa granatów jest bardzo urozmaicona, przyjmują praktycznie każda barwę, oprócz niebieskiej. Posiadają wysoka twardość : 7-7.5 w skali Mohsa oraz gęstość 3.4 do 4.6 g/cm³, dlatego często stanowią składnik frakcji ciężkiej w aluwiach rzecznych lub w piaskach morskich.

Granaty wykazują przełam nierówny, bądź muszlowy, niewyraźną łupliwość oraz szklisty lub tłusty połysk (rzadziej żywiczny, diamentowy lub jedwabisty). Czasem (choć rzadko) posiadają specjalne efekty optyczne jak asteryzm lub efekt kociego oka, a nawet zmieniają barwę w zależności od rodzaju oświetlenia (niektóre granaty z Tanzanii). Czyste chemicznie granaty w przyrodzie są bardzo rzadkie, dlatego zazwyczaj tworzą szeregi izomorficzne, w których przeważa jeden z członów końcowych.

Do najważniejszych przedstawicieli granatów należą:

Almandyn:

Granat o składzie Fe₃Al₂[SiO₄]₃, jest najpospolitszym z z tej grupy minerałów. Występuje w barwie czerwonej, czerwonofioletowej, brunatnoczerwonej, różowoczerwonej lub nawet niemal czarnej. Tworzy czasem ogromne kryształy (największy miał 2.5 metra średnicy i został znaleziony w Norwegii). W Polsce można go znaleźć w skałach krystalicznych Dolnego Śląska: okolice Lądka Zdroju, rejon Przecznica-Gierczyn-Krobica (Góry Izerskie), koło Głuchołaz, amfibolitach Gór Sowich, w pegmatytach w Piławie Górnej, Siedlimowicach (roztwór stały ze spessartynem). Spotykany jest też w łupkach krystalicznych Tatr oraz w piaskach plażowych nad Bałtykiem.

Pirop:

Granat o składzie Mg₃Al₂[SiO₄]₃, charakteryzuje się mocną krwistoczerwoną barwą. Wstępuje w skałach głębinowych zwłaszcza w perydotytach a także w kimberlitach (jest jednym z minerałów współwystępujących z diamentami, co ułatwia szukanie złóż diamentów), eklogitach, granulitach i serpentynitach. Przez ponad 500 lat był wydobywany w Masywie Czeskim, dlatego też jest nazywany „czeskim granatem”. Tworzy roztwór stały z almandynem zwany rhodolitem. W Polsce występuje w serpentynitach i granulitach w Górach Sowich (np. Bystrzyca Górna), w Masywie Śnieżnika w Sudetach. Także okazjonalnie w Tatrach i piaskach plażowych nad Bałtykiem.

Piropy pochodzące z Vestrev w Czechach. Wielkości
poszczególnych ziaren dochodzą do 4 mm

Rhodolit pochodzący z Lokirima w Kenii. Wielkość 13 mm

Rhodolit o wspaniałej barwie pochodzący z Tanzanii. Wielkość kryształu 16 mm

Spessartyn:

Granat o składzie Mn₃Al₂[SiO₄]₃, posiada barwę pomarańczową, czerwonopomarańczową, aż do brunatnopomarańczowej. Tworzy roztwór stały z piropem zwany umbalitem. W Polsce został stwierdzony w rejonie Sobótki (na Przedgórzu Sudeckim) i w okolicach Karpacza (Karkonosze) – w granitoidach i pegmatytach.

Szczotka spessartynów z kopalin Wushan w Tongbei, Chiny. Wielkość okazu to 90 mm

Spessartyny obrastające kryształ kwarcu z Tongbei w Chinach
Wielkość kryształu kwarcu to 45 mm

Spessartyn na albicie o ciemniejszym zabarwieniu z Tongbei w Chinach.
Szerokość kadru to około 35 mm

Andradyt:

Granat o składzie Ca₃Fe₂[SiO₄]₃, posiada wiele barwnych odmian (żółtą, zieloną, czerwonawą, brązową, czarna a nawet bezbarwną), którym nadaje się własne nazwy. Na barwę wpływają domieszki różnych pierwiastków co stanowi jedno z kryteriów nazewnictwa tych odmian. I tak:

* demantoid (nazwany tak ze względu na podobieństwo po oszlifowaniu do diamentu) posiada barwę zieloną w różnych odcieniach od jasnej po szmaragdowozieloną. Jest bardzo cenioną jubilerską odmianą andradytu;

* topazolit (nazwany tak przez podobieństwo do topazów) wykazuje barwę żółtą w różnych odcienia oraz żółtozieloną;

* vulpinit występuje w postaci zbitych skupień o szarobiałej barwie;

* kolofonit, andradyt żółtobrunatny;

* czarny andradyt, który barwę zawdzięcza domieszką Ti. Tutaj wyróżnia się trzy typy klasyfikowane w zależności o ilości domieszek tytanu:

a) melanit – do 5% TiO₂
b) schorlomit – 5 do 15% TiO₂
c) livaaryt – 15 do 20% TiO₂

* odmiana zasobna w Sn;

Andradyt w Polsce można znaleźć w Kowarach (towarzyszy złożu magnetytu), w skarnach w Podzamku (Kotlina Kłodzka), kamieniołomie serpentynitu w Nasławicach, bywał sporadycznie znajdowany na obszarze Gór i Pogórza Izerskiego.

Andradyt na skarnie pochodzący ze złoża kobaltu i żelaza
Dashkesan w Azerbejdżanie. Wielkość okazu 78 mm

Kryształ andradytu wielkości 15 mm z nad rzeki Vilyui na Syberii

Szczotka demantoidu z Tubussis w Namibii. Wielkość 33 mm

Schorlomit wielkości 68 mm z Jebel Bou-Agrao w Maroku

Kryształy schorlomitu w karbonatycie ze złoża REE
Legeengol w Mongoli. Wielkość okazu: 41 mm

Grossular:

Granat o składzie Ca₃Al₂[SiO₄]₃, którego nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy agrestu Ribes grossularium, gdyż pierwsze znalezione okazy miały zielony kolor i przypominały ten owoc. Podobnie jak andradyt, grossular cechuje duża zmienność barw, które również wpływają na osobne nazewnictwo jego odmian. I tak:

* hessonit zwany kamieniem cynamonowym ze względu na pomarańczową, czerwonopomarańczową barwę jest zasobny w żelazo (Fe³⁺);

* tsavoryt, szmaragdowozielony, zasobny w wanad, pochodzi głównie z Tanzanii i Kenii, jest cedną z najbardziej cenionych odmian wśród granatów;

* rosolit, różowy, różowoczerwony, zasobny w mangan, znany głównie z Meksyku;

* leukogranat, odmiana biała i bezbarwna;

* nefryt (jadeit, żad) transvaalski, zbita, zielona odmiana z Afryki Południowej;

* hibschit, biała odmiana, w której część anionów krzemianowych została zastąpiona przez jony OH;

* Inne odmiany zasobne w Cr, Mg, Sn;

Grossular w Polsce spotykany jest w skarnach w Gębczycach koło Strzelina, Podzamku (kotlina Kłodzka) i Miedziance (Rudawy Janowickie); w kopalni Stanisław w Izerskich Garbach, w rodignitach w Jordanowie i Nasłwicach (spotykane odmiany zasobne w Cr a także hibschit i lekogranat) oraz w skałach metamorficznych w Kowarach.

Leukogranat pochodzący z Sierra de Cruces w Meksyku.
Wymiary kryształu: 25x20x19 mm

Grossular wielkości 19 mm. Pochodzenie: Nioro du Sahel Circle, Mali

Kryształ grossularu wielkości 13 mm z nieokreślonej lokalizacji na Madagaskarze

Grossular z rzeki Vilyui na Syberii. Wymiary: 15x14x14 mm

Kryształ hessonitu pochodzący z Łomu Jana Vycpáłka w Czechach

Uwarowit:

Granat o składzie Ca₃Cr₂[SiO₄]₃, posiada szmaragdowozieloną barwę, rzadki granat występujący głównie w serpentynitach razem z chromitem. W Polsce spotykany bardzo rzadko, tylko w serpentynitowym masywie w rejonie Sobótki.

Uwarowit na chromicie z kopalni chromitu Saranovskii w górach Ural.
Wielkość okazu: 33 mm

Uwarowit pochodzący z kopalni chromitu Saranovskii w górach Ural.
Wielkość okazu: 35 mm

Uwarowit pochodzący z tej samej kopalni co okaz powyżej
Kryształy wielkości do 1 mm

Inne bardzo rzadko występujące granaty to:
– goldmanit: Ca₃V³⁺₂[SiO₄]₃;
– majoryt: Mg₃Fe₂[SiO₄]₃;
– calderyt: Mn₃Fe₂[SiO₄]₃;
– knorringit: Mg₃Cr₂[SiO₄]₃;
– yamatoit: Mg₃V₂[SiO₄]₃;
– kimzeyit: Ca₃Zr₂[SiO₄]₃;

Drobne kryształy goldmanitu z pirotynem z miejscowości
Rybníček na Słowacji. Kryształki do 2.5 mm

Granaty występują najczęściej w skałach metamorficznych takich jak łupki łyszczykowe, gnejsy, granulity, serpentynity, eklogity i skarny. Występują też w niektórych utworach magmowych np. pegmatyty, granity, sjenity, perydotyty. Granaty są dość odporne na wietrzenie, przez co stanowią ważny składnik skał okruchowych. Stanowią tam składnik frakcji ciężkiej przez co mogą się koncentrować w piaskach i piaskowcach.

Polerowany okaz amfibolitu granatowego z Murmańska (Rosja). Wielkość 104 mm

Zastosowanie granatów jest bardzo szerokie. Stosowane są jako materiał ścierny oraz mają znaczenie naukowe np. są pomocne w ustalaniu warunków tworzenia się skał. Stanowią ważny i poszukiwany materiał kolekcjonerski. Ze względu na dużą twardość, dobre cechy optyczne i urozmaiconą skalę barw, okazy dobrej jakości stosowane są w jubilerstwie do wyrobu biżuterii i ozdób.

Ciekawostką jest YAG, czyli granat itrowo-glinowy, produkowany sztucznie, który nie ma swojego odpowiednika w przyrodzie a stosowany jest jako imitacja diamentu oraz ośrodek czynny w laserach na ciele stałym.

Kryształy YAG’u zabarwione różnymi pierwiastkami _{(źródło: http://www.qrbiz.com)}

Autor: Grzegorz Słowik
Aktualizacja: Piotr Zając
realgarblog.com

Literatura:
– J. Żaba: Ilustrowana Encyklopedia Skał i Minerałów.
– W. Szumann: Kamienie szlachetne i ozdobne.
– A. Bolewski: Mineralogia Szczegółowa.
– Eligiusz Szełęg: Atlas minerałów i skał.
– www.mindat.org