Basen sedymentacyjny

Basen sedymentacyjny (eng. sedimentary basin) jest strukturalną depresją skorupy ziemskiej (zwykle o reliefie >1) stanowiącą dla geologów tzw. „podłoże ekonomiczne”. Jest miejscem intensywnej sedymentacji osadów – gromadzenia się luźnych utworów (utworzonych przez procesy wietrzenia i erozji) w wyniku transportu przez wodę płynącą, wiatr czy lodowiec. Nauka zajmująca się badaniem basenów sedymentacyjnych (procesy sedymentacyjne, budowa osadów, środowisko sedymentacji) to sedymentologia.

Baseny sedymentacyjne tworzą się na krawędziach i w obrębie płyt w wyniku tektoniki kier (płyt) kontynentalnych. Powstają w konsekwencji tektonicznego cyklu Wilsona – cyklu superkontynentalnego (powstawanie/zamykanie oceanu). Są również produktem czterech głównych procesów subsydencji tektonicznej. Podłożem (podścieleniem) bs. najczęściej są skały krystaliczne, czyli tzw. fundament krystaliczny.

Dominujące procesy subsydencji tektonicznej (pogłębiania basenów sedymentacyjnych) to:

• Ekstensja prowadząca do ścienienia litosfery,
• Termiczne oziębianie litosfery oceanicznej i kontynentalnej na pasywnych krawędziach płyt,
• Fałdowanie na krawędziach aktywnych (strefy subdukcji) i obciążanie litosfery przez pas fałdowo-nasuwczy,
• Subsydencja związana z występowaniem uskoków przesuwczych.

Współczesne baseny sedymentacyjne o niskim stopniu zdeformowania/pogłębienia stanowią najwyższy element litosfery. Tym samym zdeformowane wypełnienia bs. wchodzą w skład skorupy kontynentalnej. Tektonika ma kluczowy wpływ na cechy basenów sedymentacyjnych określając czas sedymentacji, relief, typ środowiska, rodzaj skał źródłowych basenu sedymentacyjnego itd.

Basen sedymentacyjny jest „pojemnikiem” na skały osadowe i materię organiczną stanowiącą źródło dla węglowodorów. Jeżeli w obrębie basenu sedymentacyjnego (najczęściej jego części/fragmentu) mają miejsce intensywne procesy generowania i migracji węglowodorów przy udziale skał macierzystych, zbiornikowych oraz uszczelniających (system naftowy) to taki basen nazywamy basenem naftowym. Skala systemów i prowincji naftowych odpowiada wymiarom basenów sedymentacyjnych lub ich większych elementów.

Główne rodzaje basenów sedymentacyjnych:

• Baseny kontynentalne,
• Baseny rozłamów kontynentalnych,
• Oceaniczne baseny ryftowe,
• Baseny krawędzi pasywnych,
• Baseny związane z subdukcją,
• Baseny związane z procesami kolizyjnymi,
• Baseny związane z tektoniką przesuwczą.