SPHALERITE – Minerał Sfaleryt

Sfaleryt (eng. Sphalerite, ros. Сфалерит) to minerał siarczkowy, siarczek cynku o wzorze ZnS.

Sfaleryt (odm. marmatyt) pokryty białym rodochrozytem
Poch.: Kop. Trepča Stan Terg, Kosovska Mitrovica, Kosowo
Kol. Piotr Zając

Nazwa sfaleryt pochodzi od greckiego sphaleros oznaczającego podstępny, niepewny, zwodniczy. Została ona nadana przez Ernsta Friedricha Glockera w 1847 roku z powodu podobieństwa sfalerytu do galeny w wyniku czego mylono ze sobą oba te minerały. Wcześniej jednak, w 1546 roku został on nazwany blendą przez niemieckiego badacza Georga Agricolę (Bauera). Jeszcze do połowy XIX wieku; do czasu opracowania metalurgicznej przeróbki cynku minerał ten traktowano jako zanieczyszczenie komplikujące proces metalurgiczny rud ołowiu. Jako rudę cynku uznano sfaleryt dopiero w XVIII wieku. Odkrycia tego dokonał szwedzki chemik Georg Brandt. Wcześniej uważany był mylnie za kruszec srebra.

Sfaleryt (odm. marmatyt) na galenie
Poch.: Kop. Trepča Stan Terg, Kosovska Mitrovica, Kosowo
Kol. Piotr Zając

Sfaleryt jest pospolitym minerałem będącym wraz z wurcytem jedną z dwóch polimorficznych odmian siarczku cynku. Tworzy często zbliźniaczone czworościennekryształy (tetraedry) lub dwunastościany rombowe i kombinacje. Na ogół odznacza się charakterystycznym dla tego minerału prążkowaniem. Występuje w formie skupień ziarnistych, masywnych, nerkowatych, skorupowych, pylastych, naciekowych i wypryśnięć. Posiada zróżnicowany połysk: diamentowy, tłusty, półmetaliczny, żywiczny, a nawet szklisty i matowy. Bywa zarówno nieprzezroczysty jak i przezroczysty. Jest kruchy. Twardość  3.5-4 w skali Mohsa, gęstość 3.5-4.2 g/cm³. Łupliwość doskonała wg (110), przełam muszlowy bądź nierówny. Barwa sfalerytu zwykle jest brązowa do czarnego, rzadziej żółta, bądź bezbarwna.

Kryształy sfalerytu w sferosyderytach ilastych 
Poch.: Częstochowa, Śląskie, Polska
Po lewej: Wienerberger, po prawej: cegielnia Sowa
Formacja częstochowskich iłów rudonośnych
Kol. Piotr Zając

Znanych jest wiele odmian sfalerytu, wydzielonych ze względu na wykształcenie czy charakterystyczną barwę. Do najbardziej znanych należą: blenda skorupowa (patrz poniżej), cleiofan (sfaleryt bezbarwny), blenda rubinowa (domieszki żelaza, czerwony bądź pomarańczowy), marmatyt (zielony do czarnego o dużej zawartości żelaza), blenda karmelowa (żółty bądź brunatny).

Sfaleryt (odm. cleiofan) w towarzystwie galeny, na kwarcu
Poch.: Kop. Septemvri, Madan, Smolan, Bułgaria
Kol. Piotr Zając

S. najczęściej powstaje w wyniku procesów hydrotermalnych. Spotykany jest w żyłach kruszcowych, a także wśród skał osadowych w środowiskach redukcyjnych. Tworzy się również w skutek przeobrażeń kontaktowych i regionalnych. Należy do najczęściej spotykanych siarczków. Współwystępuje z galeną, wurcytem, markasytem, pirytem, chalkopirytem, pirotynem, siarkosolami Pb, barytem i kalcytem.

Galena i sfaleryt
Poch.: Kop. Trzebionka, Małopolskie, Polska
Kol. Piotr Zając

S. jest główną rudą cynku (ok. 67% Zn), rzadziej srebra, kadmu, indu, galu. Posiada szerokie zastosowanie, m.in. przy produkcji stopów, odlewów, produkcji farb, środków ochrony roślin i farmaceutycznych. Bywa wykorzystywany w jubilerstwie.

Sfaleryt i milleryt na kalcycie w syderycie ilastym
Poch.: KWK Borynia, Jastrzębie-Zdrój, Śląskie, Polska
Kol. Piotr Zając

Najpiękniejsze okazy sfalerytu znane są z Hiszpanii (Picos de los Europas), Meksyku (Cananea, Sonora), USA (Franklin, Sussex), Kanady (Bruce), Australii (Broken Hill) i in. W Polsce szeroko rozpowszechniony kruszec triasowych złóż cynku i ołowiu rejonu śląsko-krakowskiego (Olkusz, Trzebinia, Bytom, Piekary Śląskie). Występuje również w Górach Świętokrzyskich (Miedzianka, Kostomłoty, Kowala, Kielce), na Dolnym Śląsku (Stanisławów, Radzimowice, Szklarska Poręba, Złoty Stok, LGOM – wśród łupków miedzionośnych), a także w spękaniach częstochowskich sferostyderytów.

BLENDA SKORUPOWA:

Blenda skorupowa
Poch.: Kop. Pomorzany, Olkusz, Małopolskie, Polska
Kol. Piotr Zając

Parageneza sfalerytu i wurcytu (odmiany polimorficzne ZnS) oraz w mniejszych ilościach galeny i sfalerytu, tworząca charakterystyczne warstwowane nagromadzenia.
Powstaje w wyniku przekrystalizowania żelu ZnS. Główny kruszec cynku wyst. w śląsko-krakowskich, triasowych złożach rud Zn-Pb.

Podział blendy skorupowej na poszczególne minerały
Kol. Piotr Zając

Blendy cynkowe prezentowane na Giełdzie
minerałów Akademii Górniczo-Hutniczej

Olkuskie blendy cynkowe prezentowane podczas 51
giełdy minerałów i biżuterii  „Skarby ziemi” w 2019 roku

Piotr Zając
realgarblog.com