LIBIĄSKIE KAMIENIOŁOMY. Historia zapisana w skałach

Chociaż od ponad wieku Libiąż w województwie małopolskim kojarzony jest z górnictwem węglowym, to na terenie tego miasta również od ponad stu lat działa kamieniołom. Wydobywany w nim kamień to triasowy dolomit, wykorzystywany głównie w budownictwie jako elementy fasad, przy budowie dróg, nasypów kolejowych, oraz jako mączka dolomitowa w rolnictwie.
Tekst Pawła Siudy

Kiedy w dziewiętnastym wieku prowadzono przez Libiąż kolej łączącą Wiedeń z Krakowem i dalej ze Lwowem, z terenu obecnego kamieniołomu – kopalni dolomitu Libiąż pozyskiwano kamień. Wybudowano z niego nasyp na którym układano tor, oraz wszelkiego rodzaju mosty, przyczółki wiaduktów i przełazki na trasie torowiska. Od tego czasu niewiele się zmieniło i kamień dolomitowy z tego kamieniołomu nadal pozostaje cenionym materiałem budowlanym. Podczas odbudowy Warszawy libiąski kamień był między innymi wykorzystany do odbudowy Zamku Królewskiego, a niektórzy twierdzą, że również do budowy PKiN.

Dolomit diploporowy z Libiąża

Dolomit diploporowy jest skałą osadową zbudowaną głównie z minerału dolomitu, będącego węglanem wapnia i magnezu. Skała dolomitowa tym różni się od bardziej pospolitych – a podobnych do niej – wapieni, że reakcja z pięcioprocentowym kwasem solnym HCl następuje dopiero po jej sproszkowaniu albo po podgrzaniu skały lub kwasu. Na świeżym przełamie jest barwy żółtej, żółtobrunatnej lub niekiedy żółtordzawej; wystawiony na działanie czynników szkodliwych przyjmuje barwę bladożółtą, wchłaniając dużą ilości zanieczyszczeń do swojej porowatej struktury. Rozmiary tych porów wynoszą od ułamków milimetra do kilku centymetrów, a ich objętościowy udział w skale może przekroczyć 20%. Dolomit ten przeważnie ma teksturę mikrytową, rzadziej sparytową lub organodetrytyczną, zawiera także laminitowe struktury stromatolitowe wytworzone przez cyjanobakterie, w formie ciemniejszych od tła pasów różnej szerokości. Nazwa tej skały związana jest z obecnością rurkowatych, pustych wewnątrz skamieniałości rodzaju Diplopora, mających skałotwórcze znaczenie. Ponadto dość często obecne są, mające podobne znaczenie, trochity, czyli fragmenty łodyg liliowców. Mają one kształt walcowatych lub pięciobocznie graniastych słupków, średnicy do kilku i długości do kilkunastu milimetrów, z charakterystycznym centralnoosiowym kanalikiem. Skała ta powstała w płytkim, okresowo wynurzającym się środowisku morskim o charakterze laguny i w większości ma charakter dolomitu epigenetycznego (Rajchel 2018).

Dolomit diploporowy w Geo-gródku krakowskiego Ogrodu Doświadczeń. Dar Kopalni dolomitu Libiąż. W dolnej części skały obecna nieregularna makro-porowatość i horyzontalna laminacja. Fot. P. Zając

Dolomit diploporowy pochodzi ze środkowego triasu, ze środkowej części piętra wapienia muszlowego. Wychodnie tej skały rozprzestrzenione są w obrębie monokliny śląsko-krakowskiej na północny zachód od Krakowa od okolic Krzeszowic do Olkusza, a najbardziej znanym miejscem jego eksploatacji jest Libiąż. Występuje w ławicach o miąższości nawet do paru metrów o zróżnicowanej litologii; miąższość złoża jest rzędu 50 metrów (Rajchel 2018).

Kopalnia dolomitu Libiąż przy ulicy Kamiennej to niewątpliwie zaraz po KWK Janina górnicza wizytówka miasta. Na przestrzeni wieków nie jest to jednak jedyne miejsce pozyskiwania surowców skalnych w tych okolicach. obecnie spacerując po terenie Libiąża można natknąć się na pozostałości wielu innych, mniejszych lub większych łomów. Jest to dowód na to, że już od bardzo dawna na libiąskich wzgórzach pozyskiwano kamień wapienny. Mieszkańcy wykorzystywali go do budowy domów, budynków gospodarczych, ale także do wypalania wapna i budowy dróg.

Rejon ulicy Krakowskiej

Jeszcze do końca lat osiemdziesiątych w rejonie nieczynnego już wtedy kamieniołomu przy ulicy Krakowskiej, na południowym zboczu wzgórza Lipie można było znaleźć pozostałości pieców do wypalania wapna – wapienników. Obecnie na terenie tego łomu zbudowano zakład produkujący kostkę brukową.

W latach trzydziestych kamień z tego kamieniołomu wykorzystany był przez ówczesnego wójta do budowy nowych dróg w Libiążu. Okazało się później, że nie do końca był to trafny pomysł. Oczywiście utwardzone kamiennym kruszywem drogi były wygodniejsze dla poruszających się po nich wozów i nielicznych wówczas samochodów (koła nie grzęzły w błocie), jednak podczas suszy nad drogami unosił się wapienny kurz. Ponad to koła przy wiejskich wozach, zrobione z drewna i okute stalowymi obręczami, na kamiennych drogach wydawały wielki hałas, co było uciążliwe dla mieszkańców. Jakby tego było mało, po wybuchu wojny białe wstęgi wapiennych dróg stały się niestety doskonałym obiektem nawigacyjnym dla niemieckich pilotów, często atakujących uciekającą tymi drogami ludność.

Wzgórze Strzałba

Innym, nieczynnym wyrobiskiem (czy nawet wyrobiskami, bo jest ich kilka) są te na wzgórzu górującym nad kopalnią Janina. Wzgórze to obecnie na mapach nazwane jest Szybowcowa, jednak przez starszych mieszkańców znane jest jako Strzałba (Szczałba), ale również Baraniarz, Kaniówka, Góry Żydowskie, czy po prostu Góry. W obrębie kamieniołomów istniały kiedyś wapienniki, a intensywna eksploatacja prowadzona na ówczesnym zakładzie przyczyniła się chociażby do likwidacji w latach powojennych istniejącej na tym wzgórzu szkoły szybowcowej.

W roku 1988, podczas budowy na wzgórzu Strzałba zbiornika retencyjnego, pod jedną z koparek zapadła się ziemia. Okazało się, że jest tam kilka wyrobisk wydrążonych pod ziemią, w wapiennej skale. Podczas badań archeologicznych nie udało się jednoznacznie określić wieku tych wyrobisk, ale można domniemywać, że sięgają one bardzo odległych czasów, służąc jako wyrobiska poszukiwawcze lub wydobywcze występujących tutaj rud ołowiu czy galmanu.

Po dziś dzień w rejonie dawnych wyrobisk na Strzałbie można znaleźć liczne okazy skamieniałości czy kalcytu obecnego w wapiennych skałach. Niektóre ze znalezionych okazów zamieszczam w poniższej galerii.

Wzgórze Gumnice Małe

Podobne wyrobiska, być może z tego samego okresu (niektórzy twierdzą, że z średniowiecza, chociaż nie zostało to potwierdzone), a właściwie ich pozostałości można znaleźć na oddalonym około 2 km na północ od Strzałby wzgórzu Gumnice Małe. Są to ślady kilku pionowych szybów o różnej głębokości, oraz rozmieszczone wokół tych szybów usypane z wydobywanego urobku hałdy, tzw. warpie. Szkoda, że nie przeprowadzono tutaj żadnych badań, bo być może są one połączone pod ziemią jakimiś wyrobiskami. Taką metodą wydobywano kruszce już w XII w., jednak zamiast rozwiewać wątpliwości, niektórzy wolą wyrzucać tutaj odpady. Na razie jedyne przeznaczenie tego miejsca to niestety nielegalne wysypiska śmieci.

Wzgórze Flagówka

Jeszcze jedno miejsce w którym wydobywano kamień wapienny i wypalano wapno, czyli kamieniołom na wzgórzu Flagówka. Tutejsze wyrobiska istniały do połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, jednak rozbudowa osiedla o tej samej nazwie (Flagówka) przyczyniła się do sukcesywnego ich zasypywania i likwidacji. Obecnie w tym rejonie wybudowane są trzy libiąskie wieżowce i Park Wodny. Jeszcze do niedawna można było tutaj znaleźć licznie wszędzie obecne buły krzemienne.

Kamieniołom przy ulicy Jazdówka

Kolejnym, dość sporym kamieniołomem był kamieniołom przy ulicy Jazdówka. Kamień z tego wyrobiska, podobnie jak z innych wykorzystany był głównie w budownictwie. Podczas drugiej wojny światowej z kamieniołomu biegła trasa kolejki wąskotorowej, wożącej wydobywany urobek do pobliskiego Chełmka. Po zakończeniu wydobycia w wyrobisku urządzono wysypisko śmieci. Obecnie teren jest zrekultywowany i bardzo ciężko dopatrzeć się tutaj śladów po istniejącym niegdyś łomie.

Nieopowiedziana historia znika

Powyżej wspomniane miejsca jeszcze istnieją w naszej przestrzeni, chociaż wszystko pozostaje kwestią czasu. Śladów po działalności górnictwa odkrywkowego na terenie Libiąża jest znacznie więcej, jednak coraz częściej trudno do nich przypisać konkretną historię. Są jeszcze takie miejsca jak wzgórze Grodzisko, Gumnice Wielkie, Góra Ołowiana czy Role. Wszędzie tam wydobywano surowce skalne i chociaż obecnie niełatwo już znaleźć więcej informacji, to wciąż pozostaje geologia; w każdym z tych miejsc można natrafić na ciekawostki, które mogą zainteresować kolekcjonerów minerałów i skamieniałości. Najczęściej spotykanym minerałem jest tu kalcyt w różnych postaciach, obecny w obrębie wapieni czy dolomitów w formie kryształów (również jako geody), a także jako żyły czy formy naciekowe. Prócz minerałów można też znaleźć skamieniałości, głównie małży czy liliowców (najliczniej w wyrobiskach nad kopalnią dolomitu).

W części tekstu dotyczącej dolomitu diploporowego wykorzystano fragmenty książki Geo-gródek. Przewodnik po ogrodzie geologicznym, autorstwa Prof. Jacka Rajchela. Kraków. Muzeum Inżynierii Miejskiej, 2018.

Paweł Siuda
Uzupełnienia: Piotr Zając
realgarblog.com

Poznaj więcej naszych artykułów na blogu REALGAR o małopolskich lokalizacjach:

UZBORNIA I MUROWIANKA. Bocheńskie wspomnienie o gipsie. Autor: Mariusz Jodłowski

Bochnia słynie z kopalni soli, ale znajdą się też tacy, którzy wspomną o gipsie, a raczej dawnym gipsołomie. Tak, istniała taka kopalnia, lecz nawet wśród mieszkańców pamięć o niej zanika. W latach 30. XIX w. w zachodnim zboczu… ← Czytaj więcej

PERŁY JANINY, czyli o wyjątkowej kolekcji Pawła Siudy i libiąskich Skittlesach. Autorzy: Tomasz Zyguła i Piotr Zając

W jednym z wyrobisk wentylacyjnych na poziomie 300 m, KWK Janina w Libiążu, zaobserwowałem mnóstwo białych i szarawych „kuleczek”. Były rozsypane na sporym obszarze… ← Czytaj więcej

REGULICE – co wulkanizm ma do ametystów i agatów? Autor: Aleksander Błasiak

W miejscach gdzie niegdyś płynęły potoki lawowe występują pęcherzyki pogazowe i to właśnie za nimi chętnie rozglądają się kolekcjonerzy. Bywają one wtórnie wypełnione krzemionką pochodzącą z okalającej je skały… ← Czytaj więcej

TYNIEC – Bogucianka, kalcyt i rakieta. Autor: Piotr Zając

„Rakieta Sołtysa” czyli tutejszy wapiennik służący do wypalania skał wapiennych z kamieniołomu. W tym celu rozgrzewano piec do temperatury około 1000^oC i przez otwór w górnej części (poniżej komina) ładowano wsad… ← Czytaj więcej

RUDNO – Melafiry, heulandyt i agaty. Autor: Piotr Zając

Dawniej Rudno słynęło z dużych agatów o najwyższej jakości. Wśród kolekcjonerów można słyszeć opowieści, że za czasów działania kamieniołomów pracownicy rzucali do siebie… ← Czytaj więcej

KOPALNIA W POSĄDZY – Zapomniane dziedzictwo siarkowe. Autor: Piotr Zając

W roku 1929 złożem zainteresował się prof. A. Bolewski z krakowskiej AGH. Wykonano szereg prac dokumentacyjno-badawczych, otwarto nawet dostęp do części zachowanych… ← Czytaj więcej

RUCZAJ – Kraków na gipsie budowany. Autor: Piotr Zając

Podczas prac budowlanych w latach 2011/2012 gipsy można było znaleźć dosłownie wszędzie. Koparki przebiły się przez warstwy gipsowe, co w efekcie dało hałdy, które obfitowały… ← Czytaj więcej

Fraza kluczowa: libiąż – dawne kamieniołomy | libiąż – kopalnia dolomitu | libiąż – dolomit diploporowy
Aplikacja geologiczna Daj Kamienia