ŁOM KARMELICKI - kamieniołom Karmelicka Góra

Łom karmelicki znajduje się we wsi Dębnik, w województwie małopolskim. Jest to lokalizacja świetnie znana studentom kierunku Górnictwo i Geologia na Akademii Górniczo-Hutniczej; za moich studenckich czasów lokalizacja stanowiła wstęp do tzw. podkrakowskich praktyk, gdzie stawialiśmy swoje pierwsze kroki w terenie. Łomik jest zlokalizowany na północny wschód od Krzeszowic, w rejonie wsi Dębnik i warto go odwiedzić chociażby z uwagi na ciekawe formacje skalne i bogaty rys historyczny.

ŁOM KARMELICKI – KAMIENIOŁOM KARMELICKA GÓRA — karta lokalizacji. Stan na wrzesień 2019 roku
Dębnik, Krzeszowice, Małopolskie, Polska
Relacje z wypraw terenowych; #Realgarwterenie czyli „terenowy sneak a peek”

Łom karmelicki. Widok na wschodnią stronę odkrywki

Łom karmelicki. Widok na zachodnią stronę odkrywki

O marmurze który marmurem nie jest

Nie można mówić o łomie karmelitów nie wspominając o „marmurze” dębnickim. W tym wypadku marmur powinno się pisać z cudzysłowem, ponieważ z petrograficznego punktu widzenia jest to tak naprawdę wapień, określany marmurem ze względu na jego ozdobny charakter. Nie jest to jednak powszechnie uznawany błąd, a raczej przymrużenie oka z uwagi na historyczne stosowanie tej nazwy – wapień dębnicki przez wieki zwany był marmurem, więc nie ma się to co dziwić nad określaniem skały osadowej jakby była metamorficzną.

„Marmur” dębnicki poprzecinany kalcytowymi żyłkami

„Marmur” dębnicki stanowi osad środkowo-dewoński (żywet) i razem z dolomitem ze Zbrzy tworzą grupę najstarszych skał rejonu krzeszowickiego. „Marmur” odznacza się wyjątkową czarną barwą oraz zdolnością do osiągania pięknego czarnego, matowego, a zarazem „ciepłego” połysku na wypolerowanej powierzchni. Czerń skały wynika z obecności rozproszonego, bardzo drobnoziarnistego – i częściowo przetworzonego na siarkowodór – pirytu. Na ciemnych odcieniach się jednak nie kończy bo posiada ona szereg odmian kolorystycznych, ujawniających się na wygładzonej powierzchni: od barwy czarnej, przez nieco jaśniejsze aż do popielatej. Kolorystyczne zróżnicowanie „marmuru” dębnickiego jest związane głównie z obecnością tzw. „struktury bulastej, gruzłowatej lub falistej, powstałej w czasie wczesnej diagenezy w wyniku selektywnej lityfikacji i częściowego rozproszenia węglanu wapnia pod wpływem ciśnienia wyżejległych osadów (Rajchel 2005 po Bednarczyk & Hoffmann 1989).

Pierwsze wzmianki o eksploatacji „marmuru” dębnickiego pochodzą z XV wieku. Natknął się na nie w roku 1415 Mikołaj Klauskezinger, poszukujący kruszców ołowiu. Wspominał o nich w „Commentariolus de Sarmatia” (1442 r.) norymberski historyk Hartman Schaedel (Górecki, Sermet 2007). Przez wieki z tej niezwykle popularnej skały wykonywano m.in. portale, posadzki, stelle, tablice pamiątkowe i epitafijne, schody, a nawet całe ołtarze, chrzcielnice czy trumny i sarkofagi. Nie ma chyba w Krakowie kościoła czy klasztoru pozbawionego elementów wystroju z tego marmuru, a im starszy obiekt tym więcej zastosowań (Rajchel 2005). „Marmur” dębnicki możemy podziwiać np. w Katedrze Wawelskiej i Kościele Mariackim w Krakowie, Klasztorze w Czernej, na Jasnej Górze w Częstochowie czy w Zamku Królewskim w Warszawie. Po za granicami Kraju odnajdziemy go chociażby w Katedrze św. Stefana w Wiedniu (ołtarz), w Salzburgu, Frankfurcie nad Menem, Kijowie czy Lwowie.

Jeszcze przed stu laty w rejonie Dębnika znajdowało się kilka kamieniołomów tej popularnej skały: „Łom karmelicki (Karmelicka Góra)”, „Siwa Góra”, „Czarna”, „Cekierowa Góra”, „Marmury Lochowe” oraz niewielki, wysunięty ku północnemu zachodowi, leżący przy drodze do Paczółtowic „Łom Tumidalskiego”. Najnowszy z kamieniołomów, „Nowy Dębnik” zakończył eksploatację pod koniec ubiegłego stulecia.

„Marmur” dębnicki z widocznymi śladami eksploatacji metodą „na klina”.
Powyżej strefa z terra rossą

Do łomu karmelickiego zdarza mi się czasem wpaść z uwagi na sentyment do tego miejsca. Zwyczajnie lubię ten kamieniołom, miło się na niego patrzy – jest malowniczy i przyjemny dla oka. Ponad to, marzy mi się ładny okaz kalcytu z tego kultowego miejsca.

Terra rossa – luźny, rdzawo-czerwony osad będący produktem wietrzenia skał węglanowych. Zbudowany jest głównie z minerałów ilastych oraz wodorotlenków i tlenków żelaza

W górnych partiach zachodniej ściany kamieniołomu obecna jest strefa paleokrasu – studnie, pęknięcia i szczeliny w dębnickich „marmurach” wypełnione są przez rdzawo-czerwony materiał typu „terra rossa”. Jest to produktu wietrzenia skał węglanowych, jakie miało miejsce w permie, triasie i jurze dolnej (254-175 mln lat temu)(Słomka, et al 2006).

„Marmur” dębnicki z widoczną strukturą bulastą

Kalcyt na powierzchni „marmuru”

Żyłka kalcytu wypreparowana z wapienia

Próbki kalcytu znalezione we wschodniej części kamieniołomu. Okazy nie są wybitne ale mimo to polecam przybliżyć sobie zdjęcie na drobnych kryształach

Ankeryt?

„Marmur dębnicki” pokryty drobnymi kryształami kalcytu. Wielkość: 5.cm

Zbliźniaczone skalenoedry kalcytu

We wschodniej części kamieniołomu czarne wapienie przechodzą w odmiany bardziej atrakcyjne kolorystycznie. Zielone, beżowo-zielone, a nawet różowe czy plamiście białe wapienie tej części łomu zwane są lochowymi. Ich nazwa pochodzi od lochów, czyli szybików bądź sztolni którymi były wydobywane.

Wapienie lochowe

Wapienie lochowe (zwane również „marmurami” lochowymi i dołowymi) zawdzięczają swoją barwę gorącym, mocno zmineralizowanym roztworom, które oddziałując na skały otaczające powodowały ich przeobrażenie. Roztwory te towarzyszyły lakkolitowej intruzji porfiru (riolit) o miąższości paruset metrów i ponad trzy kilometrowej średnicy, zlokalizowanej w głębokim podłożu, wraz z towarzyszącymi jej apofizami (Rajchel 2005).

Wapień lochowy o lekko zielonej barwie

Północno-wschodnia ściana kamieniołomu

W „marmurach” dębnickich występuje szereg skamieniałości. Do najliczniejszych należy zaliczyć gałązkowate stułbiopławy Amphipora sp. lokalnie tworzące większe kolonijne nagromadzenia oraz bulaste, warstewkowo-koncentrycznie narastające kolonie Stromatopora sp. Rzadszymi skamieniałościami w wapieniach dębnickich są szkielety koralowców, fragmenty liliowców, ramienionogów i ślimaków, a nawet łodzików i ryb pancernych (Rajchel 2005).

Kolonijne nagromadzenia Amphipora sp. w dębnickich „marmurach” – in situ

Kolonijne nagromadzenia Amphipora sp. w dębnickich „marmurach”

To tyle jeśli chodzi o opis wypraw terenowych do karmelickiego łomu. Wyszło tego trochę więcej niż zakładałem, ale nie sposób w kilku zdaniach zamknąć tak wyjątkową geoturystycznie lokalizację. Tekst zapisuję jako początek do znacznie obszerniejszego wpisu w przyszłości; przysiądę do niego po zapoznaniu się z wszystkimi lokalizacjami w rejonie 🙂 .

Ciężki sprzęt pozostawiony bez opieki

Wrześniowa idylla na najwyższym z poziomów karmelickiego łomu

…i kamieniołom Siwa Góra

Kolejny z lokalnych łomików, zlokalizowany w południowej części przysiółka (przy pętli autobusowej). Jak podaje literatura jest to najstarszy z dębnickich kamieniołomów (Wardzyński 2014). Niestety od początku XX wieku był stopniowo zasypywany, przez co obecnie pozostały po nim jedynie fragmenty ściany południowej.
Ciekawostka geoturystyczna, która została odpowiednio zagospodarowana. Przed wejściem postawiono tablicę informacyjną z historią wsi, ławeczki i stół oraz replikę zegara słonecznego, tzw. „kompasu”, który pierwotnie umieszczono w Dębniku po wizytacji Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1787 roku.

Tablica informacyjna przed wejściem do dawnego kamieniołomu Siwa Góra

Replika „kompasu” wykonanego z dębnickiego „marmuru”

Widok na pozostałości łomu Siwa Góra

Tuf filipowicki w pobliżu wejścia do Siwej Góry

Piotr Zając
realgarblog.com

Poznaj pozostałe wpisy na blogu REALGAR:

▪ HAŁDA SZARLOTA. „Śląski wulkan” minerałów
▪ KOPALNIA W POSĄDZY – Zapomniane dziedzictwo siarkowe
▪ PERŁY JANINY czyli o wyjątkowej kolekcji Pawła Siudy i libiąskich Skittlesach
▪ REGULICE – co wulkanizm ma do ametystów i agatów?
▪ INKLUZJE czyli o tym co w krysztale zamknięte
▪ RUDNO – O melafirach, heulandycie i agatach
▪ ODRA – Katastrofa ekologiczna, a wody kopalniane

Górecki J., Sermet E., 2007. Przeszłość i przyszłość Łomu Karmelickiego w Dębniku. WUG: bezpieczeństwo pracy i ochrona środowiska w górnictwie, 20-21
Wardzyński M., 2014. Marmur i kamień w zespole eremu kamedułów w Pożajściu: analiza historyczno-materiałoznawcza i problematyka artystyczna. Pažaislio vienuolyno 350 metų istorija, 197-268
Radwanek-Bąk, B., et al., 2009. Georóżnorodność i atrakcje geoturystyczne województwa małopolskiego. Wydawnictwo Kartograficzne „Compass”, Kraków