Smok wawelski

Jednym z najsłynniejszych polskich stanowisk paleontologicznych jest cegielnia w Lipiu Śląskim (przysiółek Lisowic), która swoją sławę zawdzięcza dwóm nowo opisanym rodzajom wymarłych gadów. Pierwszym z nich jest dicynodont Lisowicia bojani, a drugim archozaur o niejasnej pozycji systematycznej, nazwany na cześć legendarnego monstrum: Smok wawelski, który najprawdopodobniej był drapieżnym dinozaurem.

Odkrycia

Cegielnia nieopodal Lublińca od lat była znana paleontologom. Już w 1980 roku opublikowano artykuł o odkryciach dokonanych w tym miejscu przez geologów z Uniwersytetu Wrocławskiego. Opisano w nim zarówno bogatą kopalną florę, jak i ciosy mamuta odnalezione w górnej warstwie piasków polodowcowych. Od tego czasu lokalizacja ta była regularnie odwiedzana przez znane osobistości ze świata paleontologii, takie jak prof. Jerzy Dzik, jednakże przez wiele lat nie przynosiła większych odkryć.

Wszystko zmieniło się w 2005 roku, gdy do Lipia Śląskiego dotarł Robert Borzęcki, znany kolekcjoner minerałów. Poszukując w cegielni pirytu, natrafił na liczne fragmenty zwęglonych drzew, wśród których znajdowały się również takie, które różniły się od pozostałych wagą, strukturą powierzchni i gąbczastą budową. Początkowo pozostawały one na jego półce, lecz (na szczęście) w pewnym momencie postanowił podzielić się odkryciem na forum paleontologicznym, a także pokazać je znanemu paleontologowi – Tomaszowi Sulejowi. Jak się później okazało, były to kości triasowych kręgowców.

Wiosną 2006 roku Tomasz Sulej wraz z Grzegorzem Niedźwiedzkim udali się do cegielni w Lipiu Śląskim, gdzie odnaleźli kolejne kości. To odkrycie otworzyło drogę do dalszych badań, a już w lipcu 2006 roku rozpoczęły się pierwsze studenckie wykopaliska, które były kontynuowane regularnie przez kolejne lata. Znalezione szczątki pochodzą z górnego triasu, a dokładniej z retyku. Mają około 200 milionów lat.

Lisowicia Bojani

Odkrycia w Lipiu Śląskim przyczyniły się do opisania nieznanego wcześniej wymarłego gada ssakokształtnego, przypominającego współczesne hipopotamy. Jak się okazało, Lisowicia bojani była największym i najmłodszym znanym dicynodontem w historii. Jest to niezwykle zaskakujące, ponieważ w czasie w którym żyła, wszyscy inni przedstawiciele tej rodziny wymarli, a trzeba podkreślić – była największym z nich. Długość jej ciała wynosiła około 4,5 metra, wysokość 2,6 metra, a waga dochodziła do 7 ton!

Po raz pierwszy o odkryciu poinformowano w 2008 roku, a w 2019 roku Lisowicia bojani została oficjalnie opisana na łamach prestiżowego czasopisma Science, gdzie trafiła nawet na okładkę. Jej nazwa pochodzi od miejsca odkrycia oraz Ludwiga Heinricha Bojanusa, paleontologa z przełomu XVIII i XIX wieku.

Smok wawelski

Niczym legendarny krakowski Smok, był on szczytowym drapieżnikiem swoich czasów. Dzięki znalezionym na kościach Lisowici śladom ugryzień pasującym do jego zębów, udało się ustalić, że polował on na dicynodonta. Smok został opisany w 2012 roku przez Tomasza Suleja, Jerzego Dzika i Grzegorza Niedźwiedzkiego i zaklasyfikowany jedynie jako archozaur (grupa obejmująca dinozaury, krokodyle czy też ptaki) przez wiele prymitywnych cech, które nie pozwalają potwierdzić jasno czy był np. dinozaurem. Z drugiej strony analiza koprolitów wskazuje, że pochodzą one od dinozaura, a to jeszcze nie wszystko; na stanowisku odkryto trójpalczaste tropy o długości 40-50 cm (Dzik et al. 2008). Mógł je pozostawić jedynie dinozaur, a w Lisowicach nie odkryto szczątków żadnych innych dużych drapieżników.

Aby jednoznacznie ustalić, do jakiej grupy należał Smok, brakuje kluczowej kości, na przykład fragmentu śródstopia. Zagadka jednak ma już niedługo zostać rozwiązana. Obecnie w przygotowaniu jest publikacja Grzegorza Niedźwiedzkiego, która prawdopodobnie rozwieje wątpliwości i wyjaśni, czym dokładnie był Smok wawelski.

Inne zwierzęta

Poza znanym Smokiem i Lisowicią, na stanowisku w Lipiu Śląskim odkryto wiele różnorodnych zwierząt charakterystycznych dla tego okresu. W wodach żyły ogromne płazy, takie jak tarczogłowy Cyklotozaur i Gerrothorax, a także ryby dwudyszne, oraz słodkowodne kolczaste rekiny, czego potwierdzeniem są znalezione szczątki. Na lądzie z kolei występowały niewielkie archozaury (prawdopodobnie będące dinozaurami spokrewnionymi ze znanym Celofyzem), jak również prassaki. Znaleziono także wydłużoną, pustą w środku kość, co sugeruje obecność pterozaurów w tym regionie.

Dziedzictwo

Skamieniałości można podziwiać w muzeum paleontologicznym w Lisowicach oraz w Muzeum Ewolucji w Warszawie. Muzeum w Lisowicach posiada szczątki większości zwierząt i roślin, a także minerały znalezione w cegielni. By móc zwiedzić muzeum, konieczne jest wcześniejsze dokonanie rezerwacji. Muzeum w Lisowicach niestety nie jest dość znane i dlatego też, gorąco zachęcamy, by je odwiedzić. Warto. Możliwość obejrzenia szczątków i rekonstrukcji dawnych zwierząt, które żyły w Lisowicach (znajduje się tu np. pierwsza rekonstrukcja Smoka) jest przeżyciem niesamowitym. W ostatnim czasie muzeum przeszło modernizację, więc można również rozważyć ponowne odwiedziny, jeśli ktoś już miał wcześniej okazję.

Smok wawelski na WME

Podczas wydarzenia Warsaw Mineral Expo w październiku 2024 roku zorganizowano wystawę o Smoku wawelskim. W sali szafirowej zaprezentowano rekonstrukcję, oraz skamieniałości – kości drapieżnika z Lipia Śląskiego, który żył na tych terenach ponad 200 milionów lat temu. Wraz z wystawą przeprowadzono szereg wykładów, podczas których dr Łukasz Czepiński, oraz dr hab. Tomasz Sulej, prof. nadzw. Instytutu Paleobiologii PAN opowiadali o licznych odkryciach paleontologicznych.

Dzięki uprzejmości prof. Tomasza Suleja, mieliśmy okazję porozmawiać i dowiedzieć się więcej o Smoku z Lisowic. Wywiad poprowadził Karol Parkita.

Jakub Armatys i Piotr Zając
realgarblog.com

literatura:

• Dzik J., Niedźwiedzki G., Sulej T. 2008: Zaskakujące uwieńczenie ery gadów ssakokształtnych. Ewolucja, nr. 3, s. 2-21.
• Niedźwiedzki G., Sulej T. 2010: Late Triassic vertebrates from Poland: short overview. Materials of the 5th International Conference devoted to 150 anniversary of Vladimir Prokhorovich Amalitzky (1860-1917). Moskwa, 22-23 listopad 2010.

Poznaj więcej wpisów z działu Dydaktyka na blogu REALGAR:

Szron

Podczas zetknięcia powietrza nasyconego parą wodną z przedmiotami ochłodzonymi do temperatury poniżej 0^oC, dochodzi do krystalizacji lodu. Jest to kondensacja do fazy stałej, czyli resublimacja… ← Czytaj więcej

Pierścienie lieseganga

Pierścienie lieseganga (pierścienie dyfuzyjne) to nazwa zazwyczaj koncentrycznych pasów, złożonych głównie ze związków żelaza, występujących w wietrzejących skałach. Nazwane zostały od ich odkrywcy, chemika… ← Czytaj więcej

Metamiktyczne minerały

Klasa minerałów amorficznych, które początkowo były krystaliczne, a utraciły swoją strukturę krystaliczną na skutek uszkodzeń radiacyjnych z rozpadów promieniotwórczych… ← Czytaj więcej