Arkoza kwaczalska
Arkoza (piaskowiec arkozowy, piaskowiec skaleniowy) to okruchowa skała osadowa stanowiąca odmianę piaskowca zasobnego w skalenie. W takim piaskowcu obok dominujących w jego budowie ziaren kwarcu, znajdują się ziarna skaleni w ilości powyżej 20%.
Podział osadów klastycznych w zależności od stosunku ilościowego składników mineralnych (kwarcu, skalenia itd.)(Książkiewicz 1968).
Arkozy powstają w środowisku lądowym, w warunkach klimatu suchego lub zimnego. Na największą skalę powstają na przedpolu świeżo wypiętrzonych masywów górskich, w procesie wietrzenia granitów lub gnejsów. Tworzeniu arkoz sprzyja krótki transport, gdyż w czasie dłuższego transportu skalenie mogą ulec roztarciu i rozkładowi (Książkiewicz 1968).
Piaskowiec arkozowy – arkoza kwaczalska w wąwozie Gródek. Kwiecień 2021 roku
Arkoza kwaczalska
Główne i najbardziej typowe odsłonięcie piaskowca arkozowego w Kraju stanowi odsłonięcie Arkozy kwaczalskiej w okolicach wsi Kwaczała (woj. małopolskie). Arkoza kwaczalska jest górnokarbońskim (stefan) osadem lądowym, powstałym w warunkach klimatu suchego, z okresowymi intensywnymi opadami. W swoim składzie zawiera przede wszystkim ostrokrawędziste ziarna kwarcu (do 61%) oraz ziarna skaleni (do 25%). Ponad to w mniejszych ilościach w arkozie kwaczalskiej obecne są: kaolinit (do 18%), łyszczyki reprezentowane przez muskowit, rzadziej biotyt (do 18%) oraz okruchy skał obcych. Spoiwo o charakterze matrix w arkozie kwaczalskiej zbudowane jest z mieszaniny węglanu wapnia, serycytu i związków żelaza (Stanisz, Ziobro 2013).
Arkoza kwaczalska w dnie wąwozu Gródek
Arkoza kwaczalska buduje dolne partie zboczy oraz dna wąwozów znajdujących się w okolicach wsi Kwaczała. Najwyższą część zboczy pokrywa less. Do najlepiej zachowanych wychodni arkozy należą te znajdujące się w wąwozach Kozi Dół, Gródek oraz Grabowiec. Pozostałe wąwozy w przeważającej części są porośnięte roślinnością, przykryte przez osady starsze, bądź sukcesywnie zabudowywane.
Skrzemionkowane pnie na dnie wąwozu Kwaczały (Gradziński 1972).
Fragmenty skrzemieniałych pni drzew
Arkoza kwaczalska stanowi rzadkość w skali kraju. Unikatowość tych osadów wiąże się z ich nieproduktywnością – brakiem pokładów węgla. Nie jest to jednak jedyna osobliwość związana z tymi osadami; w obrębie arkozy kwaczalskiej występują pnie skrzemionkowanych drzew. Dawniej uważano, że należą one do drzew szpilkowych Araucarites (Araucarioxylon, potocznie Araukarie), jednak współczesne badania potwierdziły przynależność do rodzaju Dadoxylon (Stanisz, Ziobro 2013 po Zastawniak, 2001).
Fragment pnia skrzemionkowanego drzewa tkwiący w arkozie. 2011 rok
Największe z opisanych skrzemionkowanych pni z arkozy kwaczalskiej posiadają do 7,5 m długości oraz do 1,2 m grubości. Obecnie najczęściej spotykane są wyłącznie niewielkie odłamki spoczywające na dnie wąwozów, a większe okazy należą do rzadkości. Skrzemionkowane drzewa stanowią poszukiwany materiał kolekcjonerski. Większe okazy można podziwiać w prywatnych kolekcjach oraz w licznych zbiorach muzealnych, m.in. Muzeum PIG-PIB w Warszawie, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Agatów i Muzeum Agatów i Skamieniałych Drzew w Dąbrowie Tarnowskiej czy Muzeum Paleobotaniczne PAN w Krakowie.
Pies z arkozy kwaczalskiej 🙂
Piotr Zając
realgarblog.com
Literatura:
▪ Gradziński R., 1972: Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
▪ Książkiewicz M., 1968: Geologia dynamiczna. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
▪ Stanisz J., Ziobro A., 2013: Piaskowce arkozowe – zapomniany skarb Kwaczały. Geotourism 1–2 (32–33), 47–58
