HALITE - Minerał Halit

Halit (eng. Halite, ros. Галит) jest minerałem z gromady halogenków. Chlorek sodu o wzorze NaCl.

Okaz halitu prezentowany na XVII Lwóweckim Lecie Agatowym. Kol. Spirifer.

Nazwa halitu pochodzi od połączenia dwóch greckich słów: halos (sól, morze, słony) oraz lithos (skała, kamień). W przeszłości wykorzystywany przede wszystkim ze względu na jego właściwości konserwujące oraz słony smak. Często stanowił rarytas dostępny jedynie dla nielicznych. Do dziś jest ważnym przedmiotem handlu i artykułem w znacznym stopniu niezbędnym dla człowieka.
Znany już od starożytności. W Baryczy k. Krakowa znane jest miejsce eksploatacji halitu (soli) metodą warzelniczą datowane na ok. 3500 r. p. n. e. Również liczne wzmianki o soli można znaleźć w dziełach przyrodników i filozofów starożytnych, m.in. Pliniusz Starszy (23-79 n.e. – zginął podczas erupcji Wezuwiusza) wymienia metody pozyskiwania halitu przez odparowanie wody morskiej lub solanek (Kouřimský 1995).

Stalaktyty solne w Kopalni Soli Wieliczka

Cechami charakterystycznymi halitu są jego słony smak oraz zdolność do rozpuszczania się w wodzie (dzięki czemu używamy go w kuchni). Bywa higroskopijny a także sprawia wrażenie wilgotnego w dotyku. Jest ewaporatem – powstaje w wyniku odparowania i krystalizacji ze słonych wód morskich lub jezior w klimacie gorącym i/lub suchym. Bywa również produktem ekshalacji wulkanicznych. Często towarzyszą mu minerały takie jak: gips, anhydryt, sylwin, karnalit, polihalit, kizeryt, siarka rodzima czy minerały ilaste (illit, kaolinit). Monomineralną skałę zbudowaną z minerału halitu (do około 99,1 % NaCl) nazywamy solą kamienną (Halityt).

Regularne kryształy halitu
Poch.: Kryształowa grota, Wieliczka, Małopolskie, Polska
Okaz Muzeum Geologicznego PAN w Krakowie

Tworzy kryształy regularne (postać sześcianu), rzadziej ośmiościanu i dwunastościanu rombowego. Często są to kryształy szkieletowe. Występuje w postaci skupień ziarnistych, zbitych a także włóknistych i naciekowych. Posiada białą rysę, szklisty lub matowy połysk i trójkierunkową łupliwość. Jego twardość to 2 w skali Mohsa. Jest izostrukturalny z galeną.

Halit włóknisty, tzw. „Włosy św. Kingi”
Poch.: Wieliczka, Małopolskie, Polska

Halit włóknisty w znacznym powiększeniu.
Poch.: Wieliczka, Małopolskie, Polska
Włosy wielkości 7 mm. Kol. Piotr Zając

Czysty chemicznie halit jest bezbarwny. Odmiany różnokolorowe są skutkiem zawartości domieszek innych pierwiastków (zielony, czerwony), minerałów ilastych (szary) lub zaburzeń w obrębie sieci krystalicznej (niebieski, fioletowy).

Halit niebieski
Poch.: Kłodawa, Wielkopolskie, Polska
Barwa spowodowana defektami sieci krystalicznej w wyniku
naturalnego promieniowania radioaktywnego. Kol. Piotr Zając

Halit fioletowy
Poch.: Wintershall, Heringen, Werra-Meißner, Hesse, Niemcy
j.w. Kol. Grzegorz Słowik

Różnozabarwione hality
Poch.: Kop. Rudna, Polkowice, Dolnośląskie, Polska
Okazy prezentowane na pierwszej Ślonskiej Giełdzie Minerałów w 2018 roku

Halit
Poch.: Kop. Sieroszowice, Polkowice, Dolnośląskie, Polska
Kryształ szkieletowy halitu. Zielona barwa pochodzi od inkluzji tolbachitu oraz kowelinu, bituminów i siarki. Więcej o tym trafieniu można poczytać na stronie SpiriferMinerals. Kol. Piotr Zając

Paragenezy halitu i gipsu
Poch.: Lubin, Dolnośląskie, Polska
Halit narosły na słupkowym krysztale gipsu o pomarańczowej barwie.
Trafienie 3 lata temu. Okaz kupiony na Ślonskiej Giełdzie Minerałów w 2018 roku.
Kol. Piotr Zając

Chlorek sodu wykorzystuje się głównie w przemyśle spożywczym. Używany jest także w przemyśle chemicznym, szklarskim i ceramicznym, a idealnie wykształcone kryształy są stosowane do budowy aparatury pomiarowej oraz w optyce. Ma zastosowanie również w medycynie m.in. przy sporządzaniu roztworu fizjologicznego oraz w inhalacjach i kąpielach solankowych.

Wykwity solne – halit kalafiorowaty krystalizujący na stropie w Kopalni Soli Wieliczka

Głównymi producentami soli kamiennej są Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Niemcy. Pozyskiwany jest przede wszystkim ze złóż lądowych oraz w mniejszym stopniu metodami tradycyjnymi po przez odparowywanie z wód morskich (np. Nin, Chorwacja).

W Polsce halit występuje w mioceńskich osadach zapadliska przedkarpackiego (Wieliczka, Bochnia, Barycz), na monoklinie przedsudeckiej (LGOM), w utworach cechsztyńskich na Kujawach (m.in. Kłodawa, Inowrocław, Wapno, Łubień) oraz w rejonie Pucka.

Stalaktyty solne w Kopalni Soli Wieliczka

Przykładowe okazy halitu (grafika powiększa się po kliknięciu w miniaturkę):

Halit krystalizuje w wyniku ewaporacji czyli odparowania ze słonej wody. Dzięki temu procesowi bez problemu sami możemy wyhodować kryształy soli w domowym zaciszu o czym wie najprawdopodobniej każdy uczeń szkoły podstawowej.
Niestety wyhodowanie dobrze wykształconych kryształów halitu które godne byłyby umieszczenia w kolekcji jest już zajęciem znacznie trudniejszym, wymagającym czasu i cierpliwości. Podobnie jak w przypadku hodowli chalkantytu podstawą jest przygotowanie odpowiednio klarownego, przesyconego roztworu.

Kryształy halitu – okaz hodowlany

Zachęcam tutaj do eksperymentowania – metodą prób i błędów można uzyskać zaskakująco dobre efekty. Poniżej przedstawiam kilka cennych rad dzięki którym udało mi się wyhodować moje okazy:

Warto posłużyć się odpowiednio dużym naczyniem w którym zmieścimy więcej roztworu (np. akwarium).
Kryształy muszą mieć odpowiednią powierzchnię na której mogą narastać. Dobrze sprawdzają się porowate skały lub antropogeny (np. żużel). Estetycznie wygląda również drzewo pokryte kryształami. Pamiętajmy jednak by je odpowiednio umieścić w roztworze (np. obciążyć by nie pływało po powierzchni solanki a w niej, bliżej dna).
Chcąc uzupełnić solankę wykonujemy to w sposób jak najmniej zaburzający właściwy roztwór. Najlepszym rozwiązaniem jest powolne dodawanie roztworu np. poprzez kroplówkę. Oba roztwory muszą mieć podobną temperaturę.
Poprzez zmianę temperatury solanki możemy uzyskać zonalność kryształów.
Dzięki krystalizacji termicznej można uzyskać drobne „igiełkowe” kryształy halitu. Pamiętać należy jednak o pełnej szczelności pojemnika oraz jednolitej, niezmieniającej się, wysokiej temperaturze roztworu (ciągłe podgrzewanie).
Halit zielono zabarwiony możemy uzyskać poprzez dodanie chociażby chalkantytu (chlorkowy kompleks miedzi).
Duże kryształy halitu można uzyskać dodając do roztworu NH₄NO₃.

Poniżej przykłady halitu wyhodowanego w warunkach domowych:

Piotr Zając
realgarblog.com

Literatura:

- Żaba J. Ilustrowana Encyklopedia Skał i Minerałów. Videograf II, Katowice 2010
- Szełęg E. Atlas Minerałów i Skał. Część 1. Pascal, Bielsko-Biała 2010
- Kouřimský J. Ilustrowana Encyklopedia Minerały i Skały. Delta, Warszawa 1995
- Błaszkowski K. O szlachetnych kryształach. Nasza Księgarnia, Warszawa 1987