ANHYDRITE – Minerał Anhydryt

Anhydryt (eng. Anhydrite, ros. Ангидрит) to pospolity minerał z grupy siarczanów; siarczan wapnia o wzorze CaSO₄. Częsty składnik skał solnych w których występuje wraz z gipsem i halitem. Nazwany w 1804 r. przez A. G. Wernera od greckiego άνυδρος („anhydros”) oznaczającego bezwodny, wskazując na przeciwieństwo w stosunku do gipsu czyli uwodnionego siarczanu wapnia.

Anhydryt w halicie
Poch.: Wieliczka, Polska
Kol. Piotr Zając

Tworzy kryształy o pokroju grubotabliczkowym, słupowym, listewkowym. Często bywa zbliźniaczony (skały przekrystalizowane pod wpływem ciśnienia). Najczęściej występuje w formie skupień ziarnistych, zbitych, promienistych i włóknistych.
Bywa bezbarwny, biały, szary, błękitny, czerwonawy, rzadziej brunatny, fioletowy a nawet czarny. Intensywnie niebieska, nodularna odmiana anhydrytu zwana jest Angelitem.

Rys. 1. Pokrój i orientacja optyczna anhydrytu (Muszyński 2008)

Angelit
Poch.: Lima, Peru
Kol. Grzegorz Słowik

Anhydryt ma nierówny przełam oraz trójkierunkową łupliwość. Twardość 3-3.5 w skali Mohsa, gęstość 2,98-3,00 g/cm³ – waży niemal dokładnie 3x tyle, co taka sama objętość wody w temperaturze pokojowej. Charakteryzuje się szklistym bądź perłowym połyskiem oraz białą rysą. Jest przeźroczysty do przeświecającego. Kruchy.
Izostrukturalny z ferruccytem.

Anhydryt
Poch.: Lubin, Dolnośląskie, Polska
Kol. Piotr Zając

An. najczęściej krystalizuje w wyniku dehydratyzacji gipsów lub jako produkt odparowania z wody morskiej (ewaporacji). Wytrącanie się anhydrytu z roztworu jest ściśle powiązane z temperaturą i zawartością chlorku sodu w roztworze. Wraz nasyceniem roztworu NaCl i spadkiem temperatury rośnie prawdopodobieństwo krystalizacji anhydrytu (Rys. 2).
Anhydryt może również przechodzić w gips w wyniku przemian diagenetycznych polegających na uwadnianiu. Towarzyszy temu wzrost objętości skały (do 60%), co z kolei przekłada się na zwiększenie ciśnienia oraz uplastyczniania się warstw anhydrytu. Takie plastycznie zafałdowane żyły i warstwy anhydrytu zwane są trzewiowcem (eng. Bowel stone) ze względu na wygląd przypominający trzewia.

Trzewiowiec
Poch.: Bochnia, Małopolskie, Polska
Zbiory Muzeum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie

Trzewiowiec
Poch.: Bochnia, Małopolskie, Polska
Kol. Piotr Zając

Trzewiowiec
Poch.: Bochnia, Małopolskie, Polska
Zbiory Muzeum Geologicznego Instytutu Nauk Geologicznych UJ w Krakowie 

An. również jest znany jako minerał hydrotermalny niskich temperatur oraz produkt ekshalacji wulkanicznych, głównie solfatar.
Współwystępuje z gipsem, minerałami skał solnych, illitem, kwarcem, kalcytem.

Rys.2. Powstawanie anhydrytu lub gipsu w zależności od zawartości NaCl
i temperatury roztworu (Książkiewicz 1968)

Anhydrytem nazywana jest również monomineralna skała zbudowana z minerału anhydrytu (podrzędnie: gips, kalcyt, halit). Jest nietrwała w warunkach powierzchniowych. Najpospolitszą petrograficzną odmianą tej skały jest tzw. anhydryt lity o często makroskopowo widocznym warstwowaniu. Znany również, szczególnie z utworów miocenu Podkarpacia jest anhydryt konkrecyjny zwany nodularnym, występujący w formie kulistych bądź sferolitycznych form. Jego geneza związana jest z wtórną migracją solanek w słabo zdiagenezowanych osadach (Pawlikowski 2008).

Anhydryt nodularny in situ. Kopalnia Bochnia

An. ma głównie zastosowanie w budownictwie (posadzki, tynki, płyty okładzinowe) oraz w przemyśle chemicznym (produkcja kwasu siarkowego i (NH₄)₂SO₄ ), papierniczym (wypełniacz), wiertnictwie (dodatek do płuczki) a także jako środek suszący. Czasami bywa stosowany jako kamień ozdobny, najczęściej szlifowany w formie kaboszonu.

Anhydryt gruzłowy
Poch.: Wola Różaniecka, Polska
Zbiory Muzeum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie

Występuje pospolicie w wielu rejonach Ziemi. Jedne z najbardziej znanych miejsc jego występowania to Naica (Meksyk), Salzburg, Innsbruck (Austria), Hannower, Stassfurt (Niemcy), Bancroft, Ontario (Kanada), Vaud (Szwajcaria), Luizjana, Nowy Meksyk, Dakota Południowa, Teksas (USA).
W Polsce znany przede wszystkim z mioceńskich utworów przedpola Karpat (Bochnia, Wieliczka, Barycz), a także LGOM (Lubin, Rudna, Sieroszowice, Polkowice), na Pogórzu Kaczawskim (Niwnice) i w obrębie cechsztyńskich wysadów solnych na Kujawach (Inowrocław, Kłodawa, Wapno).

Trzewiowiec
Poch.: Bochnia, Polska
Zbiory Muzeum Geologicznego PAN w Krakowie

Piotr Zając
realgarblog.com

Literatura:

• Książkiewicz M., 1968: Geologia dynamiczna. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
• Praca zbiorowa; red. Manecki A., Muszyński M., 2008: Przewodnik do petrografii. Uczelniane wydawnictwa naukowo-dydaktyczne AGH, Kraków.
• Żaba J., 2010: Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów. Videograf II, Chorzów.
• Szełęg E., 2010: Atlas minerałów i skał. Część 1 – minerały. Pascal, Bielsko-Biała.
• Kouřimský J., 1995: Minerały i skały ilustrowana encyklopedia. Delta, Warszawa.
• Red. Łukawski K., 1999: Skarby ziemi. Kolekcja minerałów i drogich kamieni. De Agostini Polska, Warszawa.
• www.mindat.org.