HEMATITE – Minerał Hematyt

Hematyt (eng. Hematite) to minerał z gromady tlenków, którego nazwa pochodzi od greckiego haema, co znaczy krew lub haimatites – krwisty, ponieważ kojarzono ten minerał z zakrzepłą krwią, oraz nawiązuje do czerwonej barwy po jego sproszkowaniu. Znany jest od starożytności, a jego pięknem zachwycał się nawet Wergiliusz opisując błyszczące kryształy z Elby w swoim poemacie Eneida.

Jest to prosty tlenek żelaza (III), o wzorze Fe₂O₃, krystalizujący w układzie trygonalnym, tworzący kryształy izometryczne (romboedr, dwunastościan podstawowy), krótkosłupkowe (słup i bipiramida pseudoheksagonalna), grubobeczułkowate, tabliczkowe, płytkowe lub nawet igiełkowe i włosowe.

Przykładowy kryształ hematytu

Hematyt posiada twardość 5,5 do 6,5 w skali Mohsa, lecz jest przy tym dość kruchy. Jest minerałem nieprzezroczystym (tylko w bardzo cienkich kryształach jest przeświecający) o wiśniowoczerwonej do brunatnoczerwonej rysie, która stanowi jego ważną cechę rozpoznawczą. Odznacza się metalicznym bądź matowym połyskiem, brakiem łupliwości oraz nierównym, drzazgowatym bądź muszlowym przełamem. Hematyt ma barwę stalowoszarą, czarną, brunatnoczerwoną, wiśniowoczerwoną bądź krwistoczerwoną.
Czasem wykazuje iryzację. Jest izostrukturalny z korundem i ilmenitem (z którym tworzy roztwory stałe o różnych stosunkach jednego członu do drugiego, tzw. hemoilmenity; tytanohematyt). Może zawierać domieszki Al (alumohematyt) bądź Mn.

Przeświecające kryształy hematytu uwięzione na fantomie wewnątrz kryształu kwarcu (Kryształ kwarcu wykazuję fioletowe zabarwienie w górnej części). Okaz pochodzi z gór Goboboseb w Namibii. Wielkość kryształu kwarcu: 32 mm

HEMATYT WYSTĘPUJE W RÓŻNYCH SKUPIENIACH:

• zbitych i skrytokrystalicznych (żelaziak czerwony);

Oszlifowany fragment skrytokrystalicznego hematytu pochodzący z Brazylii.
Wielkość: 30 mm.

• skorupowych i naciekowych (krwawnik);

Skorupowe wykształcenie hematytu zwane krwawnikiem. Okaz pochodzi
z Gołaczowa koło Kudowy Zdroju. Wielkość okazu: 100 x 70 mm

• groniastych, kulistych i nerkowatych (szklane głowy);

Szklane głowy pochodzącego z Taouz w Maroku. Wielkość: 75 mm

• grubokrystalicznych (błyszcz żelaza);

Grubokrystaliczny hematyt wraz z igiełkowym rutylem w kwarcu, pochodzący z Novo Horizonite w stanie Bahia (Brazylia). Wielkość: 40 mm

Błyszcz żelaza z narosłymi kryształami czerwonego rutylu z Mwinilunga w Zambii. Wielkość okazu: 47 mm

Kryształ błyszczu żelaza o bardzo intensywnym połysku.
Okaz pochodziz Nador w Maroku. Wielkość: 26 mm

• cienkopłytkowych i drobnołuseczkowych (spekularyt);

Spekularyt na pirycie z Rudków koło Nowej Słupi. Wielkość okazu: 95 mm

Spekularyt z Bou Azzer w Maroku. Wielkość: 37 mm

Kryształ pirytu częściowo obrośnięty przez spekularyt. Okaz pochodzi z Rio Marina
na wyspie Elba, Włochy. Wielkość: 42 mm

• drobnoziarnistych i cieńkotabliczkowych (mika żelazna);

Okaz miki żelaznej pochodzący najprawdopodobniej z Kiruny w Szwecji.
Wielkość: 140 mm

• rozetowych (róża hematytowa lub róża żelazna);

Róża żelazna z kwarcem pochodząca z Jinlong hill w prowincji Guangdong, Chiny. Wielkość: 58 mm

• proszkowych, ziemistych i pylastych (hematytowa śmietana);

Ziemiste skupienia hematytu (śmietana hematytowa) no dolomicie. Okaz pochodzi
z kamieniołomu Zachełmie, Zagnańsk (okolice Kielc). Wielkość: 93 mm

Bardzo drobnokrystaliczna śmietana hematytowa z kamieniołomu Zachełmie

Naciekowe (stalaktytowe), groniaste i nerkowate skupienia hematytu zazwyczaj wykazują budowę włóknistą, koncentryczną lub/i promienistą. Hematyt tworzy niekiedy pseudomorfozy po magnetycie (martyt), a także syderycie i kalcycie. Często bywa zbliźniaczony.

Pseudomorfoza hematytu po magnetycie (martyt) pochodząca z wulkanu Pauyn, Patagonia, Argentyna. Wielkość okazu: 35 mm

GENEZA:

Hematyt może powstawać jako minerał pierwotny bądź wtórny. Występuje we wszystkich rodzajach skał, stanowiąc jeden z głównych minerałów, stając się przy tym źródłem żelaza (obok magnetytu jest najważniejszym minerałem żelaza, zawiera około 70 % tego pierwiastka) lub pobocznym oraz akcesorycznym barwiąc wtedy skały na różowo bądź czerwono (może też stanowić pigment dla samych minerałów). Można go znaleźć niemal we wszystkich odmianach skał magmowych, jest też ważnym składnikiem utworów hydrotermalnych oraz ekshalacji wulkanicznych (głównie fumarole). Tworzy się również w warunkach metamorfizmu regionalnego i kontaktowego (np. jako składnik skarnów). Związany jest też z strefami uskokowymi, gdy występuje w ziemistych skupieniach działa jak smar. Stanowi też często spotykany składnik skał osadowych np. jako spoiwo.

Pigment hematytowy wewnątrz agatu z Płóczek Górnych. Wielkość kadru: 40 mm

Czerwony agat zawdzięczający swą barwę hematytowi. Okaz pochodzi z Rio Grande do Sul w Brazylii. Wielkość okazu: 57 mm

Kryształy dolomitu zabarwione na czerwono z Touissit, Maroko.
Wielkość okazu: 110 mm

Kwarc czerwony pochodzący z Gozdna w Górach Kaczawskich.
Szerokość kadru: 40 mm

Czerwony jaspis z Suszyny na Dolnym Śląsku. Wielkość okazu: 83 mm

WYSTĘPOWANIE:

Hematyt stanowi bardzo pospolity minerał i jest wyjątkowo szeroko rozpowszechniony.
Największe jego złoża są znane z USA (rejon wokół Jeziora Górnego oraz stan Tennessee), Kanady (Quebec), Meksyku, Wenezueli, Brazylii (Minas Gerais), Angoli, Liberii (Boomi Hill), Indii, Rosji (re-jon Kurska), Ukrainy (Krzywy Róg), Kazachstanu, Australii (Middleback Range), Nowej Zelandii, Francji (Alzacja i Lotaryngia), Niemiec (Hesja), Szwecji (Striberg, Norberg i Blötberg) i Norwegii.

Szczotka kryształów hematytu pochodząca z Valle Giove,
Rio Marina na wyspie Elba, Włochy

Promieniście zbudowane hematyty z Taouz w Maroku. Okazy po 40 i 35 mm

Ciekawie wykształcony hematyt z Taouz w Maroku. Wielkość okazu: 30 mm

W Polsce hematyt występuje w Rudkach koło Nowej Słupi (nieczynna kopalnia Staszic), w kamieniołomie Zachełmie w Zagnańsku koło Kielc, oraz w wielu miejscach w Tatrach (Huciska, Hala Smytnia, Przełęcz Tomanowa, Dolina Chochołowska), gdzie kiedyś był eksploatowany. Można go znaleźć także na Dolnym Śląsku: Gołaczów koło Kudowy Zdroju, Stanisławów, Wilcza i Chełmiec (Góry Kaczawskie), Kowary, Kletno, Złoty Stok, Borów koło Strzegomia, Szklarska Poręba-Huta i Michałowice (Karkonosze) oraz Rędziny, Czarnów, Miedzianka i Ciechanowice. Bywał też spotkany w złożach soli w okolicy Kłodawy, Inowrocławia oraz Wieliczki.

Hematyt na barycie pochodzący z kopalni barytu Stanisław
w Stanisławowie, Dolny Śląsk. Wielkość okazu: 69×46 mm

Drobnołuseczkowy hematyt z różowym barytem pochodzący z kamieniołomu Zachełmie, Zagnańsk (okolice Kielc). Szerokość kadru: 130 mm

ZASTOSOWANIE:

Hematyt wykorzystywany jest jako ruda żelaza od starożytności aż do dziś. Stanowi też naturalny czerwony pigment od prehistorycznych czasów (obecnie stosowanych jako produkt do produkcji farb). Używa się go też jako proszek polerski. Tlenek żelaza (III) wykorzystywany jest też w spawaniu jako składnik tzw. „termitu”. Ma duże znaczenie kolekcjonerskie oraz służy do wyrobu biżuterii (artystycznej i żałobnej), a także drobnej galanterii ozdobnej i rzeźb (figurek). Najczęściej bywa szlifowany w formie kaboszonów, paciorków oraz tabliczek. Szczególnie często wyrabia się z niego spinki, naszyjniki, wisiorki, brosze, pierścienie, sygnety i kamee oraz różańce.

Jaspilit magnetytowo-hematytowy (BIF) z Krzywego Rogu na Ukrainie. Jest to typowa ruda wydobywana w tamtejszym złożu. Wielkość okazu: 70 x 62 mm

Powierzchnia kambryjskiego piaskowca kwarcytowego pokryta „turgitem”,
czyli mieszaniną tlenków i wodorotlenków żelaza (m.in. hematytu i goethytu). Okaz pochodzi z kamieniołomu w Wiśniówce Wielkiej. Szerokość kadru: 60 mm

Grzegorz Słowik
realgarblog.com

Literatura:

• J. Żaba: Ilustrowana Encyklopedia Skał i Minerałów, Videograf II, 2003

• W. Szumann: Kamienie szlachetne i ozdobne.

• Eligiusz Szełęg: Atlas minerałów i skał. Wydawnictwo Pascal 2007

• Rudolf Ďud’a, LuboŠ Rejl: Przewodnik. Kamienie Szlachetne. Mulico, Warszawa 1998

• www.mindat.org