TYNIEC – Bogucianka, kalcyt i rakieta

W odległości około 12 km na południowy-zachód od centrum Krakowa, na prawym brzegu Wisły znajduje się dawna przyklasztorna wieś – Tyniec. Mieszkańcom ta część Krakowa (w latach 70tych Tyniec został włączony do miasta Kraków i stanowi część Dzielnicy VIII Dębniki) kojarzy się przede wszystkim z prawie tysiącletnim Opactwem benedyktynów będącym najstarszym z istniejących dziś klasztorów w Polsce. Mało kto poszukuje tutaj atrakcji poza klasztornymi murami, a jak się okazuje nawet geolodzy i miłośnicy minerałów znajdą tu coś dla siebie.

Opactwo w Tyńcu

GÓRNOJURAJSKIE WAPIENIE

Tyniec zlokalizowany jest w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Dominującym elementem krajobrazu są tutaj wapienne wzgórza zrębowe (zrąb tektoniczny pocięty na mniejsze zręby przez drobne uskoki) powstałe w miocenie w wyniku intensywnych ruchów tektonicznych.
Omawiany obszar należy do najbardziej wyeksponowanego morfologicznie fragmentu monokliny śląsko-krakowskiej; jednostki strukturalnej rozciągającej się z NW na SE wyznaczającej od południa zasięg Karpat fliszowych (granicą jest zapadlisko przedkarpackie). Monoklina nachylona jest pod kątem 8-10^o w kierunku północno-wschodnim od strony południowej zanurzając się pod nasunięte Karpaty. Budują ją dwa piętra strukturalne: młodsze reprezentowane przez utwory karbońskie i dewońskie, oraz starsze reprezentowane przez utwory permu, triasu, jury i kredy.

Jurajskie wapienie w Czajowicach (łom z wapiennikiem)
– Jura Krakowsko-Częstochowska

Najbardziej charakterystycznymi skałami wyżyny krakowsko-częstochowskiej są wapienie górnojurajskie (J3 Oxford) występujące w trzech odmianach facjalnych: wapienie skaliste, gruboławicowe wapienie skaliste o teksturze detrytycznej z krzemieniami, oraz cienkoławicowe, pelityczne wapienie płytowe (tj. skaliste, płytowe i uławicone). Podlegały one intensywnej eksploatacji na całym obszarze krakowskim, w tym także na dużą skalę w Tyńcu stanowiąc bardzo ważne źródło architektonicznego surowca skalnego Krakowa.

Mapa turystyczna Tyńca (Z.Sikora, M.Podwika)

KAMIENIOŁOM BOGUCIANKA

Zasadniczą cechą decydującą o lokalizacji kamieniołomów było korzystne położenie względem Krakowa – kamień mógł być dostarczany w krótkim czasie, a dzięki bezpośredniemu położeniu Tyńca przy korycie Wisły możliwe było zastosowanie transportu wodnego (średniowiecze)(Górecki, Sermet 2010 (fide Turowicz 1977)). Również w budownictwie Tyńca wyraźnie zaznacza się kamień wapienny; poruszając się uliczkami Tyńca trudno nie zauważyć białego wapienia jurajskiego z którego wykonane są murki, chodniki i różne elementy dekoracyjne.

Kamień wapienny eksploatowano w Tyńcu w licznych kamieniołomach na wzgórzach: Szpitalka, Grodzisko, Wielkanoc oraz w najbardziej interesującym z perspektywy kolekcjonera minerałów kamieniołomie Bogucianka.

Tynieckie wzgórza (geoportal.gov.pl – ortofotomapa z cieniowaniem i hipsometrią)

Kamieniołom zlokalizowany jest około 150 m na południe od rozległego wzniesienia Bogucianka położonego pomiędzy ulicami Obrońców Tyńca i Bogucianka. Dojazd na miejsce jest wyjątkowo prosty – bezpośrednio przed wejściem znajduje się końcowy przystanek MPK linii autobusu 112 o nazwie „Tyniec kamieniołom”. Tym samym jest to jeden z niewielu obiektów tego typu, gdzie komunikacja miejska bezpośrednio sprzyja geologom.

Przystanek końcowy autobusu 112

W obrębie wzniesienia (wys. 270 m n. p. m.) znajduje się kilka niewielkich łomów, przy czym najintensywniejsza eksploatacja prowadzona była w południowym kamieniołomie, poniżej którego zlokalizowany najbardziej charakterystyczny obiekt tutejszego obszaru, czyli wapiennik (piec wapienniczy).

Wapiennik tyniecki

WAPIENNIK TYNIECKI

„Rakietą Sołtysa” czyli tutejszy wapiennik służył do wypalania skał wapiennych z kamieniołomu. W tym celu rozgrzewano piec do temperatury około 1000^oC i przez otwór w górnej części (poniżej komina) ładowano wsad składający się z naprzemiennych warstw wapienia i paliwa (węgiel kamienny, drzewny lub torf). Skały wapienne po przejściu przez strefę wypalania w wyniku wysokiej temperatury ulegały reakcji rozkładu na CaO i CO₂. W ten sposób dolnym otworem uzyskiwano gotowy produkt – wapno.

Przekrój ogólny wapiennika (B.Bussard, H.Dubois – zmienione)

Wapiennik Tyniecki został wyłączony z użytkowania w latach 70tych XX wieku. Mimo upływu czasu prócz zwalonego do wewnątrz komina i pomocy pseudo graficiarzy niewiele stracił ze swojego oryginalnego wyglądu. Wokół „Rakiety” wprawne oko wypatrzy gęsto porośnięte brzozą hałdy wapna, które sukcesywnie podbierane są przez okolicznych mieszkańców.

Wapiennik tyniecki

Kierując się na północ od wcześniej wspomnianego przystanku autobusowego dochodzimy do ściany południowego kamieniołomu Bogucianki, skąd bezpośrednio transportowano kamień wapienny do pieca. Obiektem eksploatacji były górnojurajskie wapienie reprezentowane przez fację wapieni uławiconych (dolna część ściany) i fację wapieni skalistych (górna część ściany).

SKARBY BOGUCIANKI

W obrębie wapienia uławiconego występują liczne krzemienie – konkrecje chalcedonowe (w mniejszych ilościach zbudowanych również z kwarcu i opalu) powstałych w wyniku koncentracji krzemionki zawartej w krzemionkowych szkieletach gąbek. Konkrecje krzemienne tworzyły się zarówno w miejscach bytowania gąbek, wypełniając w węglanowym osadzie przestrzenie po pierwotnie zajmowanym organizmie oraz na drodze migracji kwasów krzemowych wypełniających wolne przestrzenie w skale.
Krzemienie na Boguciance posiadają brunatne i brunatno-rdzawe barwy. Czerwone zabarwienie związane jest z obecnością związków żelaza występującego w strefie utlenionej tj. hematyt lub mieszanina goethytu i lepidokrokitu (Pawlikowski, Wróbel 2014). Niekiedy we wnętrzu krzemieni można również natrafić na pustki po krzemionkowych organizmach wypełnione drobnymi, intensywnie połyskującymi kryształami kwarcu.

Konkrecja krzemienna z drobnymi kryształami kwarcu

W obrębie ściany obecne są liczne formy krasowe oraz szczeliny tektoniczne przecinające górnojurajskie wapienie. Strop wapieni ścięty jest przez powierzchnię abrazyjną na której leżą żółtawo-szare wapienie piaszczyste ze znaczną ilością fauny dolnego turonu (Kaszluga, Węgrzyn 2003). Elementem wyróżniającym tą część łomu jest ujęcie wody MPWiK zlokalizowane powyżej omawianej ściany.

Kamieniołom Bogucianka

Szczeliny tektoniczne w wapieniach J3 wtórnie wypełnia zielono-szary materiał piaszczysto-ilasty. To właśnie wśród tych osadów występuje obiekt naszych zainteresowań, czyli kalcyt miodowy.

Polewy kalcytowe

Kalcyt na Boguciance obecny jest w różnych formach; od polew na skałach wapiennych przez masywne bryły luźno tkwiące w rumoszu bądź osypisku, jednak najciekawsze okazy znajdują się in situ we wcześniej wspomnianych wypełnieniach szczelin tektonicznych. Charakteryzują się one intensywnym, ciemno-miodowym zabarwieniem, które w niektórych okazach nadaje prawie czarne barwy kryształom kalcytu. Taka intensywność barwy spowodowana jest znaczną zawartością rozproszonej materii organicznej, stanowiącej barwnik dla kryształów kalcytu. Na uwagę zasługuje również wykształcenie kryształów – kalcyt w obrębie materiału ilasto-piaszczystego występuje w formie promienistych skupień zbudowanych z drobnych igiełkowych kryształów. Do najpiękniejszych okazów tego typu należą te w których promieniste kryształy kalcytu układają się różnokierunkowo na powierzchniach wapienia (często tworząc brekcje wapniowo-kalcytowe).

Okazy kalcytu miodowego

Monokryształ kalcytu miodowego (wymiary: 4 mm x 3 mm)

Kamieniołom Bogucianka w przeszłości słynął również z licznych okazów skamieniałości – miłośnicy paleontologii mogą natrafić tutaj m.in. na okazy ramienionogów, małży, gąbek, jeżowców i liliowców. Warto również zwrócić uwagę na liczne skrasowiałe wapienie. Drobne nacieki krasowe utworzone na powierzchniach skał łatwo znajdziemy w obrębie rumoszu skalnego.

Jeżowce Conulus sp. (kreda – turon)

Kras wapienny

TYNIECKI RELAKS

Na koniec wypada jeszcze podjąć temat Tyńca z trochę innej perspektywy; mniej geologicznej a bardziej turystycznej. Tyniec to nie tylko geoturystyka, ale również wspaniałe miejsce do wypoczynku. Chcąc odpocząć od krakowskiego zgiełku mamy tutaj do wyboru znaczną różnorodność atrakcji – od zwiedzania 1000 letniego opactwa, przez rezerwat skołczanka z licznymi gatunkami rzadkich motyli i błonkówek, przełomie Wisły-Bramie tynieckiej na Uroczysku Wielkanoc i torze kajakowym kończąc. Lokalizacja Tyńca względem centrum Krakowa jest na tyle korzystna, że dojazd tutaj nie sprawi najmniejszych problemów (nawet autobusem), a po drodze do Tyńca mijamy m.in. Skałki Twardowskiego z zalewem Zakrzówek, dawne kamieniołomy w Pychowicach i Bodzowie oraz fort Bodzów – można zaplanować bardzo ambitną wyprawę. Warto także wybrać się na wycieczkę po atrakcjach całego Bielańsko Tynieckiego Parku Krajobrazowego – a jeżeli jeszcze wypijemy butelkę podpiwka benedyktyńskiego i nazbieramy trochę kalcytu miodowego, to już nic więcej do szczęścia nie potrzeba.

Opat tyniecki

Uwaga! Omawiany obszar znajduje się w obrębie Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego. Zbieranie okazów należy ograniczyć wyłącznie do rumoszu skalnego.

Piotr Zając
realgarblog.com

Poznaj pozostałe wpisy na blogu REALGAR:

▪ HAŁDA SZARLOTA. „Śląski wulkan” minerałów
▪ KOPALNIA W POSĄDZY – Zapomniane dziedzictwo siarkowe
▪ PERŁY JANINY czyli o wyjątkowej kolekcji Pawła Siudy i libiąskich Skittlesach
▪ REGULICE – co wulkanizm ma do ametystów i agatów?
▪ INKLUZJE czyli o tym co w krysztale zamknięte
▪ RUDNO – O melafirach, heulandycie i agatach
▪ ODRA – Katastrofa ekologiczna, a wody kopalniane

• Kaszluga M., Węgrzyn R. Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy – przewodnik geoturystyczny.
  AGH, Kraków 2003
• Górecki J., Sermet E., 2010. Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione. Dzieje górnictwa–element europejskiego dziedzictwa kultury t.3, 123-128
• Pawlikowski M., Wróbel, M., 2014. Mineralogia
  i struktura wybranych surowców jako czynnik ich jakości. Auxiliary Sciences in Archaeology, Preservation of Relics and Environmental Engineering nr 18, 1-8
• Sikora Z., Podwika M. Przewodnik turystyczny – szlak lasów miejskich Krakowa. Fundacja Miejski Park i Ogród Zoologiczny w Krakowie,
  Kraków 2011
• Bussard B., Dubois H. Leçons élémentaires de chimie.
  Librairie Eugène Belin, Paryż 1906
• geoportal.gov.pl

Fraza kluczowa: BoguciankA – Tyniec klasztor
#kalcyt #krzemień #bielańsko-tyniecki park krajobrazowy #bogucianka #conulus #kwarc #kraków #geoturystyka