RUDNO - Melafiry, heulandyt i agaty

Rudno jest niewielką wsią w województwie małopolskim znajdującą się w odległości 9 km od Krzeszowic i 36 km na zachód od centrum Krakowa. Jest to miejscowość atrakcyjna turystycznie przede wszystkim z powodu ruin XIV wiecznego zamku Tenczyn (Tęczyn) znajdującego się na najwyższym wzniesieniu Garbu Tenczyńskiego (411 m n.p.m. – Góra zamkowa). Tylko nieliczni wiedzą, że zbudowano go na wylewnych skałach magmowych zwanych paleobazaltami, stanowiących relikt permskiej aktywności wulkanicznej na tym terenie. Agaty…to one przyciągają tutaj licznych kolekcjonerów i pasjonatów minerałów.

Bastejowy zamek magnacki Tenczyn

W okolicach Krzeszowic skały wylewne o charakterze potoków lawowych (paleobazalty, diabazy, porfiry) występują dosyć licznie. Są one związane ze zjawiskami wulkanicznymi które zachodziły od późnego karbonu i osiągnęły największą intensywność we wczesnym Permie. Procesy wulkaniczne na tym obszarze były spowodowane przez końcowe fazy ruchów górotwórczych orogenezy hercyńskiej.

Kopalnia porfiru Zalas w Zalasie

Okolice Krzeszowic mogą poszczycić się bogatą historią górniczą. Przebiega przez nie wschodnia granica Górnośląskiego Zagłębia Węglowego z wychodniami utworów karbonu produktywnego serii paralicznej, oraz warstw orzeskich, łaziskich i libiąskich (Górecki, Szwed 2006). Węgiel eksploatowano tu już od XVII wieku i do lat 50tych XX wieku wydobyto go ponad 3,2 mld Mg. Jednak najważniejszym bogactwem okolic Krzeszowic są właśnie skały wylewne, które eksploatowano (i niekiedy wciąż eksploatuje się) na potrzeby drogownictwa i budownictwa w wielu kopalniach odkrywkowych tego obszaru. Jednym z głównych ośrodków górniczych gdzie eksploatowano skały wylewne było Rudno.

Dawny kamieniołom przy Górze Zamkowej

W Rudnie działało dziewięć kopalni odkrywkowych w których pozyskiwano paleobazalty. Ostatni, największy kamieniołom zamknięto w latach 60tych XX wieku. Aktualnie wszystkie kamieniołomy zanikają i zarastają roślinnością. W pewien jednak sposób miejsca te nie są całkiem opuszczone, gdyż stanowią atrakcje dla geologów i kolekcjonerów minerałów.

Hałdy przy łomie w Rudnie (Podzamcze)

Kamieniołomu w Rudnie w 2012 roku

W paleobazaltach można znaleźć szereg minerałów towarzyszących skałom wylewnym, w tym najliczniej heulandyt, kalcyt, sepiolit. Na początek jednak zajmijmy się samym paleobazaltem z Rudna.

Rumosz skalny składający się z różnych odmian melafirów

PALEOBAZALT

Paleobazalt z Rudna, potocznie nazywany melafirem (nazwa zdyskredytowana przez IUGS *) jest wylewną, zasadową skałą magmową należącą do grupy gabra i bazaltu. Jest to skała barwy od czerwono-rdzawej do rdzawo-fioletowej.
Głównym składnikiem skały (widocznym mikroskopowo) są plagioklazy. Cechą charakterystyczną tych skał jest również występowanie iddingsytów, czyli pseudomorfoz po prakryształach oliwinów. Odznaczają się one czerwoną barwą w cieście skalnym, co sprawia, iż paleobazalt jest praktycznie niemożliwy do pomylenia mikroskopowo z inną skałą. Ponad to w zależności od odmiany paleobazaltu z Rudna, w cieście skalnym mogą tkwić również skalenie potasowe, augit, szkliwo wulkaniczne czy migdały (odmiana migdałowcowa).

Paleobazalt – melafir

Paleobazalt – melafir z czerwonym iddingsytem. Obraz mikroskopowy (mikroskop optyczny), nikole X. Źródło: open.agh

Paleobazalt z Rudna występuje w trzech odmianach:

Zbitej / masywnej,
Pęcherzykowatej,
Migdałowcowej.

Odmiany migdałowcowe i pęcherzykowate, są o tyle ciekawe, iż na podstawie analizy kształtu porów i migdałów możliwe jest określenie kierunku i zwrotu płynięcia potoków lawowych (skała ma strukturę fluidalną). Migdały mogą być zbudowane z węglanów, zeolitów, minerałów ilastych (białych lub zielonych – seladonit), oraz krzemionki (kwarc, chalcedon). Na potrzeby artykułu dokonałem krótkiego rozpoznania trzech wg. mnie najciekawszych minerałów występujących w Rudnie:

HEULANDYT

Heulandyt z Rudna (nazywany dalej heulandytem krzeszowickim) jest zeolitem wypełniającym pęcherze pogazowe w paleobazaltach. Najczęściej narasta on na cienkich powłoczkach krzemionkowych powstałych w pierwszym stadium tworzenia baniek pogazowych skały.

Heulandyt (pęcherz pogazowy 22 mm)

Heulandyt

Heulandyt (pęcherz pogazowy 50 mm)

Jest to minerał o barwie najczęściej ciemnoczerwonej, która wynika z zawartości Fe₂O₃. W pustkach pogazowych można spotkać również kryształy o zabarwieniu kremowym, a nawet pasowym (wynika to z nierównomiernego rozmieszczenia tlenków żelaza). Zabarwienie ma również związek z postępującym wietrzeniem skał; w wyniku erozji kryształy tracą intensywną czerwoną barwę na rzecz odcieni jaśniejszych.

Heulandyt z kryształem kalcytu (pęcherz pogazowy 24 mm)

Kryształy heulandytu krzeszowickiego występujące w pustkach i pęcherzach pogazowych zwykle nie przekraczają 2 mm. Prof. S. Kreutz dostrzegał w nich kombinację form prostych (010), (101), (001), (100). Kryształy są spłaszczone według ściany (010), będącej płaszczyzną doskonałej łupliwości (Piekarska, Gaweł 1954). Wzór empiryczny heulandytu krzeszowickiego jest następujący:
6H₂O x 1,10 (Ca, Mg, Na₂, K₂)O x 1 (Al,Fe^III)₂O₃ x 7SiO₂
Z analizy chemicznej wynika, iż w opisywanym heulandycie większość stanowią: krzemionka SiO₂ (60%), Al₂O₃ (14%), uwodnienie H₂O⁺¹⁰⁵ (11%), oraz CaO (5,07%). Ciekawym faktem jest występowanie jonów potasu (1,87%), którego obecność w heulandycie związana jest z przeobrażeniem skaleni sodowo-wapniowych w kierunku ortoklazu (skaleń potasowy) i krzemionki bezpostaciowej.

Procesy te tym samym bezpośrednio przyczyniły się do krystalizacji heulandytu na obszarze krzeszowickim. Minerał ten jest produktem ubocznym przeobrażeń składników femicznych, a co za tym idzie powulkanicznych procesów hydrotermalnych na tym obszarze (przełom rötu i doggeru (Piekarska, Gaweł 1954)).

AGAT

Rudno znane jest kolekcjonerom nie tylko ze względu na heulandyt ale przede wszystkim z powodu występowania w tym miejscu agatów. Znaleźć agaty w Rudnie jest sztuką; do wyboru jest przekopywanie hałd lub przeszukiwanie pobliskich pól, co może być zadaniem niełatwym.

Agaty z kolekcji Witka Kopruchy. Okazy prezentowane na wystawie
w Zamku Tenczyn 15-16.09.2018 r.

Agaty w Rudnie strzeżcie się! I międzynarodowe mistrzostwa w poszukiwaniu agatów o tytuł Agatowego Króla w 2021 roku

Migdał chalcedonowy w paleobazalcie

Agat jest odmianą chalcedonu (SiO₂) charakteryzującą się wyraźnym rysunkiem, będącym zwykle na przemian ułożonymi warstwami skrytokrystalicznej, barwnej krzemionki. W Rudnie agaty występują w formie migdałów krzemionkowych tkwiących w masywnej i zbitej odmianie paleobazaltu. Najczęściej są one barwy brązowej i ciemnoczerwonej jednak zdarzały się i okazy wielobarwne. Skategoryzować agaty z Rudna nie jest prosto, występują one w najróżniejszych odmianach. Oprócz typowych – centrycznych, oraz ze strefą krustalną, spotykałem się także z agatami mszystymi, politypowymi czy pseudostalaktytowymi. Ciekawostką jest występowanie w agatach z Rudna wtórnej miedzi rodzimej, która krystalizowała w niskich temperaturach hydrotermalnych, 20-50oC (Krawczyński 1995).

Agat z Rudna w kolekcji Piotra Zająca

Agaty z kolekcji Witka Kopruchy. Okazy prezentowane na wystawie
w Zamku Tenczyn 15-16.09.2018 r.

Zbliżenie na agat z Rudna. Zielone skupienia seladonitu. Kol. Piotr Zając

Zwykle znajdowane okazy bywają raczej drobne, jednak dawniej Rudno (podobnie jak Regulice) słynęło z dużych agatów o najwyższej jakości. Wśród kolekcjonerów można słyszeć opowieści, że za czasów działania kamieniołomów pracownicy rzucali do siebie bułami agatowymi wielkości pięści. Nie zdawano sobie wtedy sprawy z ich wartości i traktowane były jako odpad. Trzeba jednak dodać, że nie tylko agaty w Rudnie występowały dość pospolicie ale również ametyst (fioletowa odmiana kwarcu) był do zdobycia bez większych trudności. Obecnie znalezienie dobrej jakości ametystu wymaga sporo szczęścia i z reguły wielu godzin pracy.

Ametyst z kolekcji Witka Kopruchy. Okaz prezentowany na wystawie
w Zamku Tenczyn 15-16.09.2018 r.

Rudno słynie do tego stopnia z agatów, że w niedalekiej odległości od Zamku Tenczyn funkcjonuje Muzeum Agatów „Skarby tej Ziemi”. Można w nim podziwiać bogatą kolekcję znanego kolekcjonera z Rudna, Witolda Kopruchy, a także wybrać się na poszukiwania agatów na zorganizowanej wycieczce. Wywiad z kustoszem i właścicielem kolekcji znajdziecie na naszym filmie poniżej:

SEPIOLIT

Wśród minerałów występujących w Rudnie warto również zwrócić uwagę na sepiolit, który najprawdopodobniej ze względu na duże rozpowszechnienie i brak walorów estetycznych jest często pomijany przez kolekcjonerów minerałów. Jest to minerał ilasty (uwodniony krzemian magnezu) o kremowej barwie i włóknistym wykształceniu. Krystalizuje wtórnie na powierzchniach, w szczelinach i pęcherzach paleobazaltów. Najczęściej współwystępuje z saponitem i może być łatwo z nim pomylony.

Sepiolit z Rudna (w muzeum geologicznym WGGIOŚ AGH)

Sepiolit na paleobazalcie

Szereg innych minerałów występujących w Rudnie (wg. Mindat): Kalcyt, Seladonit, Kupryt, Pałygorskit, Saponit.

Część migdału w paleobazalcie (migdał 18 mm)

Rudno, niewielka wieś w pobliżu Krzeszowic mimo, iż dziś jest lekko podupadłym ośrodkiem turystycznym, to dla poszukiwaczy minerałów stanowi bardzo atrakcyjne miejsce. Można tutaj znaleźć sporo ciekawych minerałów, a także dotknąć geologii in situ. Prowadzone są tutaj nawet praktyki dla studentów krakowskiego AGH, dzięki którym uczniowie poznają bogatą budowę geologiczną tego obszaru. Niestety, wciąż postępuje szybkie niszczenie dawnych kamieniołomów. Zdarza się, że stanowią one lokalne wysypiska śmieci dla mieszkańców lub po prostu znikają pod bujną zielenią traw i krzewów. Mam jednak szczerą nadzieję, że tak wspaniałe miejsca, będące bogactwem geologicznym regionu nie znikną za kilka lat z mapy atrakcji geologicznych, a okazy z Rudna wciąż będą znane kolekcjonerom z całego Kraju.

Na blogu znajdziecie również inne wpisy dotyczące Rudna, wydarzeń i imprez oraz poszukiwania agatów:

Jesienne wykopki 2022 w Muzeum Agatów w Rudnie
I międzynarodowe mistrzostwa w poszukiwaniu agatów o tytuł Agatowego Króla w 2021 roku
Relacja z Święta Kamieni na Zamku Tenczyn w 2019 roku
Relacja z Święta Kamieni na Zamku Tenczyn w 2018 roku

Polecamy Albumy monograficzne o polskich agatach, m.in. „Agates from Kraków vicinity” autorstwa R. Molenda, w których znajdziecie fotografie najpiękniejszych agatów z Rudna. Szczegóły na naszej stronie albumów.

Piotr Zając
realgarblog.com