REGULICE – co wulkanizm ma do ametystów i agatów?

Tekst powstał na podstawie referatu „Niewykorzystane walory geoturystyczne skał wulkanicznych Regulic” na 62. Barbórkowej Konferencji Studenckich Kół Naukowych Akademii Górniczo-Hutniczej.

Regulice to niewielka miejscowość licząca sobie przeszło 2000 mieszkańców, położona w województwie małopolskim, w powiecie chrzanowskim, w gminie Alwernia. Jest ona oddalona na zachód od Krakowa o około 25 km. 

Położenie Regulic na tle powiatu chrzanowskiego

Przedmiotem dzisiejszych rozważań będzie dawny, bo otwarty w 1908 roku, a zamknięty z rokiem 1974, kamieniołom permskiego melafiru znajdujący się w tejże miejscowości, na południowych stokach wzniesienia Kamionka. Według danych przez przeszło 66 lat kamieniołom wyprodukował ponad 2 mln ton urobku, który głównie wykorzystywany był do utwardzania dróg oraz torów i przejazdów kolejowych. Urobek wydobywany był metodą strzałową.

Panorama kamieniołomu w Regulicach. Widok z drona. Fot. T. Kadela

Widok z środkowego piętra na kamieniołom. Grudzień 2021 roku

Oprócz typowych wulkanicznych geoform Regulice mają do zaoferowania wiele atrakcji przyjaznych dla rodzin. Niewątpliwie nie można w tym miejscu nie wspomnieć o wąskotorowej kolei drezynowej, która cieszy się ogromną popularnością. Dojeżdżając na miejsce warto jednak rozejrzeć się przed przejazdem przez stare tory czy aby nie zbliża się jakaś drezyna 🙂

Kolej drezynowa to jedna z atrakcji Regulic. Źródło i strona atrakcji: https://www.drezynyregulice.pl

Procesy wulkaniczne miały tu miejsce u schyłku orogenezy hercyńskiej (zwanej inaczej waryscyjską) przeszło 300 mln lat temu (na przełomie późnego karbonu i wczesnego permu). To właśnie wtedy na wzgórzu Simota tworzyła się piękna historia. My jako eksploratorzy czy też głodni wiedzy, staramy się czytać tą historię obserwując różne geoformy. Każdy „kamień” spotkany na drodze może być swoistego rodzaju książką, która pozwala, nie zawsze jednoznacznie, odczytać historię zapisaną miliony lat temu!

Wulkanizm permski. Mapa geologiczna obszaru krakowskiego
Źródło: stareaneksy.pwn.pl (fide Rühle i in. 1977)

Skałą budującą teren kamieniołomu jest paleobazalt (potocznie nazywany melafirem). Jest to maficzna, wylewna skała magmowa o teksturze afanitowej. Ma różną barwę nabytą podczas wtórnych przeobrażeń. Bywa czerwonobrunatny, szarofiołkowy lub ciemnozielony (pierwotny kolor to szaro popielaty tak jak w bazalcie). Melafir może występować w postaci różnych odmian strukturalnych takich jak zbita (nieodgazowana) czy porowata (pęcherzykowata).

Melafir, odmiana pęcherzykowata, tzw. „parchacz”

Melafir, odmiana zbita

Inną z odmian melafiru jest migdałowiec charakteryzujący się wtórną mineralizacją wypełniającą pustki pogazowe. Charakterystycznymi minerałami wtórnymi mogą być kalcyt, kwarc, chalcedon, minerały ilaste oraz heulandyt i inne minerały z grupy zeolitów. 

Melafir, migdałowiec. Fot. P. Zając

Magma odgazowując się pozostawiała pustki pogazowe, które dzięki jej przemieszczaniu się wydłużały się w kierunku zgodnym z ruchem lawy. Dzięki obserwowaniu takich geoform jesteśmy w stanie odczytać gdzie były niegdyś potoki lawowe. Jest to przydatne w poszukiwaniu minerałów (o jakich jest wspomniane poniżej)

Struktura fluidalna w melafirze. Fot. P. Zając

Jednym z produktów erupcji wulkanicznej może być dość często występująca w kamieniołomie, a zarazem mało efektowna – brekcja wulkaniczna.
Ma wygląd ciasta z rodzynkami, w którym ciastem jest spoiwo wulkaniczne (jaśniejsze tło), a rodzynkami są kanciaste (ciemne) fragmenty skał. Powstawała na początku erupcji wulkanicznej, gdy wyrywane z podłoża ostrokrawędziste okruchy skalne spajane były lawą i tufem. Okruchy stanowią różne odmiany melafiru pochodzące ze starszych potoków lawowych.

Brekcja wulkaniczna w kamieniołomie

Kolejnym produktem działalności wulkanicznej jest tefra – materiał piroklastyczny różnej wielkości (frakcji). Na prezentowanej fotografii widoczna jest w postaci zwięzłego zlepu obłych piroklastów różnej wielkości; od popiołu, przez lapille, aż po największe – bomby wulkaniczne.

Tefra, aglomerat

Warto napomnieć, że wulkanizm nie dotyczy tylko tej jednej miejscowości, a na niedużym obszarze występują również inne bliźniaczo podobne lokalizacje. Najbardziej rozpoznawalną z nich jest Rudno, które w centrum agatowego królestwa posiada swoje Muzeum Agatów (z bogatą kolekcją kustosza muzeum Witolda Kopruchy). Skały wulkaniczne, a konkretniej diabaz jesteśmy w stanie podziwiać również w kopalni Niedźwiedzia Góra, natomiast w Zalasie czynnie działa kopalnia porfiru…

…i na tym nie koniec❗Wróćmy jeszcze do najciekawszej kwestii czyli bogatej mineralizacji w melafirach. W miejscach gdzie niegdyś płynęły potoki lawowe występują pęcherzyki pogazowe i to właśnie za nimi od wielu lat chętnie rozglądają się kolekcjonerzy. Bywają one wtórnie wypełnione krzemionką pochodzącą z okalającej je skały i dzięki temu procesowi możemy obserwować chociażby geody ametystowe (pustki skalne wypełnione fioletową odmianą kwarcu). Zmineralizowane pęcherzyki zwykle odznaczają się jaśniejszą barwą niż otoczenie skalne i nazywane są migdałami. Niektóre z nich bywają wypełnione przez różnobarwny chalcedon, którego wstęgową odmianę nazywamy agatem. 

Przekrój przez migdał (Racki i in. 1999)

Geoda kwarcowa z kalcytem i inkluzjami goethytu. Kam. w Regulicach. Wielkość: 10,5 cm. Kol. A. Błasiak

Agat z Regulic. Wielkość: 7cm. Kol. A. Błasiak

Innym z minerałów znajdywanych w regulickim kamieniołomie jest kalcyt. W melafirach występuje pospolicie wypełniając pustki i migdały, a także często ochoczo tworząc szczotki krystaliczne. Kryształy kalcytu z Regulic zwykle odznaczają się piękną, intensywną czerwoną barwą w świetle LW UV. 

Migdały melafirowe z widocznymi kryształami kalcytu. Kol. A. Drozd

Kalcyt z Regulic w świetle UV. Wielkość największego kryształu: 9 mm. Kol. P. Zając 

Kolejnym minerałem o którym warto wspomnieć jest seladonit. Jest to minerał ilasty z gromady krzemianów, a jego nazwa pochodzi z języka francuskiego celadon czyli zieleń morska. Jego wtrącenia powodują występowanie stonowanych zielonych barw w agatach regulickich. Często obecny jest jako wypełnienia pęcherzyków / migdałów, a także na powierzchniach melafirów.

Seladonit…regulicka pasta BHP 🙂

W tym miejscu lista minerałów występujących w Regulicach jeszcze się nie zamyka. Można wymienić tutaj zarówno minerały pospolicie występujące w regulickich skałach, np: heulandyt-Ca, saponit, hydrohematyt czy chloryty, jak również te spotykane znacznie rzadziej, np. pałygorskit czy baryt. Do osobnej kategorii należy natomiast obsydian, będący ciałem amorficznym (bezpostaciowym). W tym przypadku jest to ksenolit czyli fragment skały różniący się od skały wulkanicznej w której się znajduje, najczęściej wyrwany przez magmę ze skał otaczających (porwak wulkaniczny). Obsydian zbudowany jest niemal wyłącznie ze szkliwa wulkanicznego, a powstał on podczas natychmiastowego stygnięcia lawy. Cały temat należałoby jeszcze dobrze rozeznać, a obsydiany z Regulic są niewątpliwie dużą rzadkością. Niejednokrotnie specjaliści od odpadów hutniczych mogliby wziąć go za antropogen 🙂

Obsydian z Regulic. Wielkość: 4 cm. Kol. A. Błasiak

Obsydian z Regulic. Kol. P. Zając

Koniec tego naukowego bełkotu i pora zaprezentować to, za czym od wielu lat uganiają się poszukiwacze. Oto kilka charakterystycznych okazów. Agaty w Regulicach da się znaleźć, chociaż krąży legenda, że z Regulic wraca się z niczym lub prawie z niczym – jest to prawda. Niesamowicie ciężko jest znaleźć okaz tak zadowalający, aby mógł znaleźć miejsce w kolekcji!

Autor z osobiście znalezioną geodą ametystową

Geoda ametystowa z kalcytem. Ametyst oprószony kwarcem. Wymiary: 6×4 cm. Kol. A. Błasiak

Przykłady agatów pochodzących z kamieniołomu w Regulicach:

.
Dnia 9 grudnia miała miejsce Konferencja Studenckich Kół Naukowych, w której miałem przyjemność być prelegentem. Biorąc udział w sekcji Geoturystyka postanowiłem przekazać swoją wiedzę oraz przeżycia swoim referatem pt.: „Niewykorzystane walory geoturystyczne skał wulkanicznych Regulic”. Jako raczkujący student – pierwszak starałem się skupić na typowo geoturystycznych aspektach kamieniołomu melafiru w Regulicach. Jury doceniło moją pracę i ostatecznie udało mi się zając 3 miejsce, a sami słuchacze nagrodzili mnie nagrodą publiczności.

Sekcja Geoturystyka – 62. Barbórkowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych AGH

Geoturystyka okolic Krakowa we wpisach na blogu REALGAR:

• • RUDNO – O melafirach, heulandycie i agatach
  • RUCZAJ – Kraków na gipsie budowany
  • KOPALNIA W POSĄDZY – Zapomniane dziedzictwo siarkowe
  • TYNIEC – Wapień, kalcyt i rakieta
  • KOPALNIA IŁÓW ZESŁAWICE – Nowa Huta z mioceńskiego morza

Autor: Aleksander Błasiak
Wpis oraz korekta: Piotr Zając
We wpisie wykorzystano fotografie autorstwa: Aleksander Błasiak, Piotr Zając, Tomasz Zyguła, Grzegorz Słowik, Tomasz Kadela. Okazy z kolekcji: Aleksander Błasiak, Piotr Zając, Marek Kacza, Grzegorz Słowik, Arek Drozd.
realgarblog.com

 

 

 

• Rühle E., Ciuk E., Osika R., Znosko J. 1977: Mapa geologiczna Polski bez utworów czwartorzędowych 1:500 000. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Racki G., Bardziński W., Zieliński T. 1999: Z kamiennej księgi pradziejów Górnego Śląska. Przewodnik geologiczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.