MIEDZIANKA. Wieś, która jest, jakby jej nie było

Na pewno każdy kolekcjoner minerałów słyszał o niemieckim Kupferbergu k. Rudaw Janowickich na Dolnym Śląsku. Miedzianka, dawny ośrodek złóż rud miedzi, cynku, srebra i uranu do dziś fascynuje i budzi ogromne zainteresowanie wśród geologów, kolekcjonerów i poszukiwaczy minerałów. Liczne minerały kryją nie tylko piękno, ale również bogatą historię; opowiadają o minionych czasach i miejscu, które istnieje tak, jakby go nie było.

Historia

Historia nie wsi, a dawnego miasta sięga XIII wieku (chociaż niektóre źródła podają nawet XII wiek), kiedy to zostały odkryte, a później wydobywane tutaj rudy srebra. Wraz z rozwojem górnictwa, miasto zaczęło się rozwijać. Wybudowano wtedy nowe domy, karczmę, dwa kościoły, a w XV wieku został otwarty nawet browar. W historii miasta bardzo istotny okazał się rok 1519, gdy czeski król Ludwik Jagiellończyk na prośbę ówczesnego właściciela Kupferbergu, Dippold’a von Burghaus’a nadał miastu prawa miasta górniczego. Jak podają źródła historyczne, we wczesnych latach XVI wieku, w Kupferbergu znajdowało się ok. 160 sztolni i szybów! Niestety niewiele czasu minęło, by kolejne wydarzenia w XVI wieku położyły kres górnictwa w mieście. Nadmierna eksploatacja doprowadziła do wyczerpania złóż, a im później tym gorzej; wojna 30-letnia, zaraza oraz pierwszy wielki pożar, który pochłonął sporą część miasta, przyczyniły się do całkowitego zaprzestania eksploatacji. Kolejny rozkwit tutejszego górnictwa przypada na przełom XVIII i XIX wieku, kiedy to natrafiono na żyłę rud miedzi w kierunku Ciechanowic. W tamtym okresie w mieście swoją siedzibę miał nawet Królewski Urząd Górniczy Księstwa Świdnicko-Jaworskiego. Niestety wszystko co dobre, szybko się kończy; złoża rud zostały wyczerpane, oraz drugi wielki pożar zapoczątkowały stopniowe zmniejszanie wydobycia. Kres górnictwa dawnego Kupferbergu wyznacza rok 1927, kiedy to zamknięto ostatni szyb – Adler.

Po wojnie, w 1945 Kupferberg został włączony do Polski i po dzień dzisiejszy już nie jako miasto, ale wieś, nosi nazwę Miedzianka. Na tym się jednak ta historia nie kończy, bo w tym czasie złożami rud uranu w okolicy Miedzianki zainteresowała się Armia Czerwona. Sowieci pod przykrywką Zakładów Przemysłowych R-1 eksploatowali rudy uranu i wraz z uranem pochodzącym z kopalń w Kowarach, Radoniowie i Kletnie wywozili go w głąb ZSRR. Rabunkowy sposób prowadzenia prac doprowadził do znaczących szkód górniczych na terenie Miedzianki.

Pomimo 450-letniej historii miasta, jego walorów architektonicznych i krajobrazowych, podjęta została decyzja o całkowitej likwidacji osady. W 1967 żołnierze wysadzili w powietrze kościół ewangelicki, wkrótce wprowadzono zakaz remontu domów. W 1972 roku reszta ludności Miedzianki została ostatecznie przesiedlona do pobliskiej Jeleniej Góry, a większość pozostałości miasta wyburzono. Po zwartym rynku pozostała tylko jedna kamienica dawnej gospody „Schwarzer Adler” . Zachował się także kościół św. Jana Chrzciciela z lat 1824–41.

Po przemianach ustrojowych w Polsce, miejscowość zaczęła się odradzać. Wielką popularność przyniosła jej opublikowana w 2011 roku reporterska książka Filipa Springera: „Miedzianka. Historia znikania”. W 2013 roku w Miedziance zamieszkałych było 11 domów, a w listopadzie 2021 r. liczba ludności wynosiła 69 osób [6]. To, co chciano bezpowrotnie zniszczyć, powoli wraca – działa tu ośrodek turystyczny „Stara Szkoła” w której znajduje się Muzeum Historii Miedzianki i Wielkich Wojen, a także księgarnia „Szyb Miedzianka” z licznymi pozycjami literaturowymi o Dolnym Śląsku. W budynku „Starej Szkoły” swoją siedzibę ma również „Stowarzyszenie dla Miedzianki”, zrzeszające lokalnych pasjonatów, a na spragnionych i głodnych turystów czeka, uruchomiony w 2015 roku Browar Miedzianka. Obecnie trwa również odbudowa Starego Browaru Franzky, chociaż data jego otwarcia nie jest jeszcze znana. Miedzianka wraca.

Nazwy historyczne:

• Cupri Fodina (1311)
• Coppferberge (1367)
• Koppferberg (1368)
• Kopferberg (1370)
• Kupferberg (1786)
• Kupferberg im Riesengebirge
• Miedziana Góra, Miedzianka (1945)

Geologia i górnictwo

Historia skrywa dziedzictwo Miedzianki, jednak to co na potrzeby tego artykułu jest kluczowe, znajduje się pod polami, drogami, domami, które tu pozostały. Mowa o złożach skrytych wewnątrz Miedzianej Góry. Sama Miedzianka leży na wzniesieniu o nazwie Góra Miedziana, ok. 530 m n.p.m. Od zachodu wzniesienie to ograniczone jest doliną Miedzianego Potoku, natomiast od północy Doliną Bobru. Rzeka ta stanowi bardzo ważny punkt na mapie, oddzielając Rudawy Janowickie od Gór Kaczawskich, a dokładniej mówiąc, Gór Ołowianych.

Pod względem geologicznym, rejon Miedzianki i Ciechanowic położony jest w północnej części metamorficznego kompleksu Rudaw Janowickich oraz południowej krawędzi metamorfiku kaczawskiego. Zachodnia część Rudaw Janowickich wraz z przyległą częścią Kotliny Jeleniogórskiej zbudowana jest z granitu karkonoskiego. Cześć wschodnia natomiast ma bardziej złożoną budowę geologią, związaną ze wschodnim obrzeżeniem krystalicznego bloku karkonoskiego. Obszar Góry budują głównie łupki łyszczykowate, oraz amfibolity. Lokalnie przecinają je apofizy granitu oraz żyły kwarcowe i kalcytowe, oraz najważniejsze dla działalności górniczej: żyły kruszcowe. Głównymi minerałami kruszcowymi występujące w złożu Miedzianki są chalkopiryt, bornit, chalkozyn, piryt, sfaleryt i tetraedryt-tennantyt.

Charakterystyka kilku wybranych żył eksploatowanych w Miedziance i Ciechanowicach (w katalogu jest opisanych 41 żył^*2) :

*1 cal pruski = 0,026 m, 1 łatr = 2,092 m
*2 Tabela opracowana na podstawie Miedzianka, 700 Lat Dziejów Górniczego Miasta; M. Makuch, T. Stolarczyk. Legnica 2013.^*3

Po 1945 roku obszar złóż w rejonie Miedzianki i Ciechanowic podzielony został na cztery pola eksploatacyjne. Nie do końca jest to rzetelne odwzorcowanie wcześniejszych klasyfikacji opartych na zasadach geologii złóż, ale dające wyobrażenie na temat rozmieszczenia najważniejszych żył, oraz kopalń znajdujących się w tym rejonie. Wyróżniamy:

• Pole zachodnie, obejmuje złoża znajdujące się bezpośrednio pod Miedzianką, oraz złoża znajdujące się na południe oraz północny-zachód od niej,
• Pole środkowe, położone pomiędzy Miedzianką na zachodzie i Orlinkiem na południowym wschodzie,
• Pole wschodnie, położone pomiędzy Ciechanowicami na północy i Orlinkiem na południowym zachodzie oraz Przybkowicami na południowym wschodzie,
• Pole północne, położone jest na południowych i północnych zboczach Gór Ołowianych, między Janowicami Wielkimi, a Radomierzem,

Charakterystyka wybranych minerałów spotykanych na hałdach w Miedziance i Ciechanowicach.

W rejonie Miedzianki stwierdzono występowanie ogromnej liczby minerałów. Poniżej przegląd wybranych, o znaczeniu kolekcjonerskim:

Chryzokola /Chrysocolla Cu_2-xAl_x(H_2-xSi₂O₅)(OH)₄ nH₂O, x<1, występuje na większości hałd w Miedziance i Ciechanowicach. Tworzy wyłącznie skupienia skrytokrystaliczne: nerkowe, groniaste, kuliste, także naskorupienia. Jest minerałem kruchym, którego dominującą cechą jest charakterystyczna, błękitno-zielona barwa.

Magnetyt /Magnetite: Fe²⁺Fe³⁺₂O₄, magnetyczny minerał z grupy spinelu. Zazwyczaj tworzy kryształy o pokroju izometrycznym, najczęściej przyjmujące postać ośmiościanu. Występuje w skupieniach ziarnistych, zbitych. Jest kruchy i nieprzezroczysty. Kilkunastomilimetrowe kryształy znane są z hałd kop. Einigkeit.

Brochantyt /Brochantite: Cu₄SO₄(OH)₆, minerał z gromady siarczanów, powstający jako minerał wtórny, w wyniku utleniania złóż miedzi. Na Miedziance obecny jest w obrębie wszystkich hałd pogórniczych. Tworzy włókniste, jasnozielone kryształy o jedwabistym połysku lub też ciemnozielone, skrytokrystaliczne powłoki i naskorupienia. Najczęściej rozwija się on na powierzchni wietrzejącego chalkopirytu lub bornitu, gdzie współwystępuje z langitem, devillinem, malachitem i chryzokolą [4].

Cornwallit /Cornwallite: Cu₅(AsO₄)₂(OH)₄, minerał z gromady arsenianów, powstający w strefie utleniania złóż zawierających jednocześnie miedź i arsen. Jest izostrukturalny z pseudomalachitem. Najczęściej tworzy ciemnozielone groniaste lub naciekowe skupienia, wielkością nieprzekraczające kilku centymetrów. Spotykany w materiale skalnym hałd Segen Gottes.

Klinoklaz /Clinoclase: Cu₃AsO₄(OH)₃, to kolejny minerał związany przede wszystkim z hałdami Segen Gottes. Tworzy zwykle niewielkie, 2-3 mm ciemnoniebieskie, tabliczkowe kryształy, często narastające na powierzchniach cornwallitu, pseudomalachitu i chryzokoli [3].

Erytryn /Erythrite: Co₃(AsO₄)₂ x 8H₂O, rzadki minerał z grupy vivianitu, tworzący się w strefach utleniania arsenowych złóż kruszcowych zawierający kobalt. W Miedziance, jego purpurowa, karmazynowa lub czerwona barwa jest mocno wyróżniająca się na tle licznych, zielonych minerałów. Erytryn występujący w obrębie hałd kopalni Neu Adler tworzy różowe, kuliste skupienia zbudowane z niewielkich, tabliczkowych kryształów, dochodzących do 1 mm wielkości. Niejednokrotnie na ich powierzchni obserwuje się ślady rozpuszczania i korozji chemicznej [4].

Agardyt-(La) /Agardite-(La): (La,Ca)Cu₆(AsO₄)₃(OH)₆ x 3H₂O, kolejny rzadki minerał z gromady arsenianów o bardzo ciekawym składzie. Tworzy charakterystyczne igiełkowe kryształy dochodzące do 3 mm długości, zebrane w mitełkowe lub promieniste skupienia. Agardyt-(La) tworzy paragenezę z chryzokolą, duftytem i mimetesytem. Niekiedy towarzyszą mu również niewielkie ilości pseudomalachitu. Analiza EDS agardytu-(La) z hałd kopalni Sagen Gottes wykazała, iż zawiera on w swym składzie znaczny udział neodymu (La>Nd), przy niewielkiej ilości ceru [4].

Philipsburgit /Philipsburgite: (Cu,Zn)₆(AsO₄,PO₄)₂(OH)₆ x H₂O, promieniste skupienia, cienkoigiełkowych, zielonych kryształów znane są (ponownie!) z kop. Sagen Gottes. Zwykle wielkością poniżej 0,5 cm. Odpowiednik kipushytu i goldhillitu, różniący się As-P we wzorze [7].

Oliwenit /Olivenite: Cu₂AsO₄OH, ostatni w tym zestawieniu minerał z gromady arsenianów. Tworzy kilkumilimetrowe kuliste skupienia zbudowane z licznych igiełkowych kryształów o oliwkowo-zielonej barwie. Powstaje w strefach utleniania złóż miedzi i arsenu. Na Miedziance często współwystępujący i wrastający w kryształach philipsburgitu, w szczelinach obecnych w obrębie amfibolitów. Spotykany na hałdach kop. Sagen Gottes.

Do innych, spotykanych na hałdach minerałów zaliczyć można m.in. malachit, pseudomalachit, duftyt, piryt, chalkopiryt, bornit, mottramit, galena, mixyt, pirotyn:

…a także: devillin, sfaleryt, annabergit, hydrocynkit, libethenit, tyrolit, torbenit, zeuneryt, tremolit oraz wiele, wiele innych. Lista minerałów (imponująca!) na mindat.org zamyka się na 98 minerałach, w tym 2 z Miedzianką jako type lokality. Z pewnością nie jest to jednak wszystko!

Odkrycia

W ostatnich latach w Miedziance, prowadzone przez geologów prace wykazały, że hałdy będące pozostałością po dawnym górnictwie dostarczają wielu interesujących ciekawostek dotyczących dokumentacji geologicznej złoża Miedzianki.

W 2022 roku, po wielu latach badań prowadzonych przez Dr. Rafała Siudę, Dr hab. Łukasza Kruszewskiego oraz Travis’a A. Olds’a IMA oficjalnie zatwierdziło nowy minerał z Miedzianki – borzęckit. Minerał ten został nazwany na cześć polskiego kolekcjonera minerałów, jak i równocześnie odkrywcę tego minerału – Roberta Borzęckiego. Jest to drugi minerał odkryty i opisany z Miedzianki. Pierwszym z nich, znacznie wcześniejszym był uranofan.

Uranofan

W 1853 roku M. Websky dokonał odkrycia uranofanu. Pobrane z hałd Kupferbergu próbki posłużyły do jego pierwszego opisania, czyniąc z Miedzianki type lokality dla tego minerału. Uranofan Ca(UO₂)₂(SiO₃OH)₂ x 5H2O jest minerałem wtórnym złóż uranu i pegmatytów, powstającym w wyniku przeobrażania się uraninitu. Tworzy kryształy igiełkowe, słupowe lub włosowate. Występuje w skupieniach zbitych, ziemistych, igiełkowych, włóknistych, kulistych, promienistych oraz w formie nalotów. Minerał kruchy, o doskonałej łupliwości wg {100} i twardości około 2,5 w skali Mohsa. Jest promieniotwórczy.

Borzęckit

Musiało minąć 169 lat, by móc mówić o dokonaniu kolejnego odkrycia w Miedziance. Borzęckit (borzęckiite), rzadki selenian o wzorze Pb(UO₂)₃(SeO₃)2O₂ x 3H₂O został oficjalnie zatwierdzony przez IMA w październiku 2022 roku. Jest to ołowiowy odpowiednik guilleminitu (różnicą jest wyłącznie podstawienie Pb w miejscu Ba), co powoduje, że odkrycie polskich badaczy daje podstawy do utworzenia nowej grupy mineralnej – grupy guilleminitu [1].

Próbki, które posłużyły do opisania borzęckitu pochodzą z hałdy znajdującej się w pobliżu szybu Nachtwächter. Badania wykazały, że jest to minerał powstający w miejscach utleniania uraninitu i clausthalitu, co w sprzyjających warunkach może powodować krystalizację borzęckitu. W przeciwieństwie do większości odkrywanych obecnie minerałów, ten bywa dostrzegalny gołym okiem. Często pokrywa powierzchnię kilku mm², tworząc połączone ze sobą wachlarzowate lub promieniste agregaty kryształów, o charakterystycznej żółtej barwie.

Miedzianka, teraźniejszość

W dzisiejszych czasach Miedzianka to już nie sztolnie, szyby oraz kopalnie. Pozostała po nich historia i kultura, a także perspektywy na przyszłość, która nie jest do końca jasna. Wieś, w duchu dawnego miasta budzi się do życia, wraz z otaczającymi ją polami oraz pięknymi widokami na Karkonosze. Los bywa jednak przewrotny, a ten urokliwy zakątek może za jakiś czas wiele stracić ze swojego piękna. Wokół słychać o planach budowy farmy fotowoltaicznej, która ma znajdować się na zboczach Miedzianej Góry. Czas pokaże…

Dla nas, kolekcjonerów minerałów równie ważne (a być może najważniejsze) jest drugie oblicze Miedzianki, będącej jedną z najsłynniejszych lokalizacji mineralogicznych w Polsce. Nie jest to jednak już takie samo miejsce jak dawniej, a hałdy po eksploatacji najczęściej znajdują się dziś na terenach prywatnych. Równocześnie ogrodzenia czy fotokomórki stanowią coraz większą barierę w zbieraniu minerałów i rozwijaniu pasji. Czy przyjdzie taki czas, że hałdy zupełnie znikną z krajobrazu tej urokliwej wsi? Tego nie wiemy, ale mimo trudności, wiąż leży nam na sercach, by Miedzianka trwała…wraz ze swoimi hałdami kryjącymi minerały. Wciąż liczymy na to, że Miedzianka nadal będzie wyznaczać nowe, istotne odkrycia. Ważne dla nasz Wszystkich.

Wojciech Sierny i Piotr Zając
realgarblog.com

^*3 W dziale Polecana literatura znajduje się recenzja książki „Miedzianka, 700 Lat Dziejów Górniczego. Odnośnik poniżej:

Na blogu REALGAR znajduje się więcej wpisów nawiązujących do Miedzianki. Są to między innymi (linki w tekście): wpisy o okazach w naszych kolekcjach, relacja z wyprawy terenowej, relacja z wystawy głównej podczas XX Lwóweckiego Lata Agatowego, relacja z wystawy głównej podczas XVII Lwóweckiego Lata Agatowego, oraz liczne relacje z wystaw kolekcjonerskich podczas Sudeckiego Festiwalu Minerałów.

Fotografia w nagłówku: Widok z Janowic na Miedziankę z widocznymi kościołami i hałdą (prawdopodobnie hałdą szybu Nachtwächter). Fragment fotografii. Źródło: kresy.org.pl

literatura:

• [1] Kruszewski Ł. 2023: Borzęckit – nowy minerał z Miedzianki (Dolny Śląsk). Biuletyn Mineralogia, Petrologia i geochemia w Polsce. Polskie Towarzystwo Mineralogiczne. n. 10, s. 3.
• [2] Makuch M, Stolarczyk T. 2013: 700 Lat Dziejów Górniczego Miasta. Muzeum Miedzi w Legnicy, Legnica.
• [3] Siuda R., Borzęcki R., Gołębiowska B. 2010: – Hałdy dawnego górnictwa w rejonie Miedzianki –Ciechanowic jako stanowiska dokumentacyjne unikatowej mineralizacji hipergenicznej. Proceedings of the Dzieje Górnictwa—Element Europejskiego Dziedzictwa Kultury, Wrocław. 431-441.
• [4] Siuda R., Gołębiowska B. 2011: Nowe dane o minerałach wietrzeniowych złoża Miedzianka-Ciechanowice w Rudawach Janowickich (Dolny Śląsk, Polska). Przegląd Geologiczny, vol. 59, nr 3, 2011.
• [5] Staffa M., Mazurski K., Pisarski G., Czerwiński J: 1998. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Wrocław. T. 5, 194-201.
• [6] BIP Urzędu Gminy Janowice Wielkie.
• [7] mindat.org.
• [8] www.janowicewielkie.eu.

Poznaj więcej naszych artykułów na blogu REALGAR:

---

---

---

---

---

---

---

Fraza kluczowa: Miedzianka | Kupferberg