Łuska Bystrego (łuska tektoniczna); wstecznie obalony element tektoniczny występujący w rejonie Baligrodu (wieś w województwie Podkarpackim – powiat bieszczadzki) zbudowany ze skał reprezentujących pełen profil utworów kredy o typie sukcesji śląskiej. Stanowi ona część strefy przeddukielskiej, będącej najbardziej wewnętrzną, południową częścią jednostki śląskiej we wschodniej części polskich Karpat. Ze względu na ciekawy charakter i budowę, Łuska Bystrego jest bardzo dobrze znana geologom, którzy wielokrotnie badali i opisywali unikalną mineralizację rtęciowo-arsenową występującą w jej obrębie. Dzięki tej mineralizacji skałom fliszowym towarzyszą wody mineralne – szczawy arsenowe, ale także rzadkie minerały arsenu i rtęci, w Polsce obecne w ilościach kolekcjonerskich jedynie w okolicach podbieszczadzkiej wsi Rabe.

Szkic geologiczny okolic Rabego (Radwanek-Bąk, 2009)

Mapa lokalizacyjna obszaru (maps.google.pl – zmienione)
1 – Rezerwat Gołoborze, 2 – ZG Rabe-Gruby, 3 – ZG Huczwice-Drobny

HISTORIA OBSZARU

Wieś Rabe zlokalizowana jest około 2 km od centrum Baligrodu i 1.5 km od Bystrem. Może się ona poszczycić bogatym tłem historycznym, związanym zarówno z jej początkami jak i z późniejszym działającym tutaj przemysłem wydobywczym.
Lokowano ją na dobrach Balów z Hoczwi w połowie XVI wieku (po raz pierwszy wymieniana w 1552 roku). Jednak jeszcze w XIV wieku, gdy tereny te zostały przyłączone do królestwa polskiego, Kazimierz Wielki nadał dwóm szlachcicom, Pawłowi i Piotrowi z rodu Balów rozległe dobra ziemi sanockiej. Synowi Piotra, Matiaszowi Czarnemu ze Zboisk przypadły tereny w dolinach rzek Hoczewki i Solinki (w tym wsie Terpiczów i Hoczew). Jego potomkowie rozpoczęli na tych terenach kolonizację, dzięki czemu możliwe było założenie wielu wsi na prawie wołoskim, m.in. Bystre, Huczwice i Rabe.

Potok rabiański. Fot.: Mateusz Wrona

Od połowy XVIII wieku właścicielami wsi była szlachecka rodzina Fredrów, m.in. Jacek Fredro, ojciec sławnego komediopisarza Aleksandra Fredro. Za ich sprawą na przełomie XVIII i XIX wieku działała tutaj lokalna huta żelaza, gdzie wytapiano żelazo z lokalnych rud darniowych (limonit). Ślady tego przemysłu w postaci dymarek, czy materiału hutniczego bywają niekiedy odsłaniane przez podmywające brzeg potoki.
Wieś rozwijała się do roku 1945, gdy została zupełnie wysiedlona i zniszczona. Obecnie pozostały wyłącznie po niej ślady, a jedynym zamieszkałym budynkiem na tym terenie jest leśniczówka pracowników Lasów Państwowych. Do jednej z pamiątek po dawnych mieszkańcach należy kapliczka w miejscu zwanych Synerewo. Obok niej bije źródło uznawane za cudowne, gdzie jak opisuje legenda miała się objawić pastuchowi Matka Boska wskazująca na uzdrawiającą wodę.

REZERWAT GOŁOBORZE

Tablica informacyjna i wejście do rezerwatu. Fot.: Mateusz Wrona

Chyba największą atrakcją turystyczną okolicy rabiańskiego potoku jest gołoborze skalne występujące na obszarze rezerwatu Gołoborze. Rezerwat ten o powierzchni 13,9 ha został utworzony w 1969 roku właśnie ze względu na rumowisko skalne będące ewenementem na tym obszarze.

Gołoborze skalne w rezerwacie „Gołoborze”

Budują je zwięzłe grubo- i bardzo gruboławicowe piaskowce istebniańskie, zwykle nierównoziarniste, niekiedy zlepieńcowate o spoiwie krzemionkowym. Są to piaskowce wyjątkowo twarde i wytrzymałe, co sprawia, że są jednym z najlepszych surowców skalnych do produkcji kruszyw w Karpatach fliszowych.

Rumosz skalny piaskowców istebniańskich

By w pełni możliwe było poznanie walorów rezerwatu, Nadleśnictwo Baligród przygotowało tu ścieżkę przyrodniczą z tablicami dydaktycznymi i oznaczeniem najciekawszych obiektów. Samo gołoborze skalne od lat podlega intensywnej sukcesji środowiskowej, dlatego też Nadleśnictwo w porozumieniu z Regionalną Dyrekcją Ochrony środowiska w Rzeszowie czuwa nad jego ochroną wycinając brzozy, świerki i sosny zagrażające pierwotnemu wyglądowi rumowiska.

Tablica informacyjna. Fot.: Mateusz Wrona

Kamienny rumosz jest wyjątkowo cenny naukowo nie tylko ze względu na jego unikalny charakter, ale również z powodu licznych walorów przyrodniczych. Rośnie tu cała gama mchów, wątrobowców i paproci, a same skały są porastane przez porosty owocujące jesienią i przybierające w tym czasie najżywsze barwy. Wiele z ich gatunków zwykle nie występuje na tak niewielkich wysokościach, dlatego też jest to istny przyrodniczy ewenement na tym obszarze. Spotkać tu można takie osobniki jak: chrobotek najeżony, chrobotek palczasty, chrobotek koralkowy, chrobotek reniferowy, chrobotek kieliszkowy, chrobotek leśny, wzorzec geograficzny i wiele, wiele innych stanowiących o wyjątkowości tego miejsca.

Porosty pokrywające powierzchnię skały. Fot.: Mateusz Wrona

Gołoborza skalne na obszarze kamieniołomu Rabe. Fot.: Marcin Kaczmarczyk

DAWNE GÓRNICTWO

Naprzeciwko wejścia do rezerwatu, po północnej stronie drogi znajduje się otwór wlotowy dawnej, międzywojennej sztolni wydrążonej w piaskowcach istebniańskich. Została ona wykonana najprawdopodobniej tak jak wiele podobnych obiektów na obszarze Podkarpacia w celu eksploatacji tutejszych rud, w tym wypadku żelaza i arsenu.

Sztolnia zlokalizowana naprzeciwko wejścia do rezerwatu Gołoborze

Ocena wartości gospodarczej surowca musiała być negatywna, dlatego też wyrobiska nigdy nie pogłębiono pozostawiając jedynie chodnik o długości 13 m. Aktualnie sztolnia jest zapełźnięta i niedostępna, będąc wprost idealnym miejscem dla hibernujących tu w zimie nietoperzy (Mroczek pozłocisty, Nocek rudy) i owadów.

KAMIENIOŁOMY I MINERALIZACJA

Na omawianym obszarze działają dwa czynne odkrywkowe zakłady górnicze położone w pobliżu rezerwatu Gołoborze. Zawdzięczają one swoje nazwy materiałom skalnym tam eksploatowanym (jest to bardzo często błędnie pojmowane; Drobny jest kamieniołomem powierzchniowo większym niż Gruby – w tym wypadku nazewnictwo nie ma związku z wielkością zakładów górniczych).

Materiał skalny eksploatowany w zakładzie górniczym Huczwice

Zakład Górniczy Huczwice – Drobny, zlokalizowany jest na północ od drogi łączącej miejscowości Rabe i Smolnik, w dolince lewego dopływu potoku Rabskiego. Przedmiotem eksploatacji kamieniołomu są warstwy piaskowców lgockich leżące w pozycji odwróconej, zapadając pod niewielkim kątem na północny-wschód.

Główna ściana kamieniołomu Huczwice – Drobny
z profilem warstw lgockich. Fot.: Mateusz Wrona

Najstarszymi stratygraficznie skałami występującymi w kamieniołomie są warstwy grodzkie (?barrem-alb) reprezentowane przez gruboławicowe, ciemnoszare piaskowce i zlepieńce przewarstwione pakietami niewapnistych łupków czarnych lub drobnorytmicznego fliszu (Radwanek-Bąk, 2009). Warstwy te zlokalizowane są w najwyższych partiach ściany kamieniołomu. Większa część profilu reprezentowana jest jednak przez warstwy lgockie górne (alb-?niższy cenoman) o miąższości ok. 80 m. Budują je naprzemianległe warstwy jasnoszarych lub zielonych, cienko- i średnioławicowych piaskowców, oraz czarnych łupków. Piaskowce są niewapniste, silnie skrzemionkowane, a ich głównym składnikiem jest kwarc. W mniejszych ilościach występują w nich glaukonit, muskowit, oraz podrzędnie skalenie i litoklasty łupkowe. Przeławicające je łupki są niewapniste, czarne lub ciemnoszare, a ich udział w stosunku do piaskowców wynosi około 37% (Radwanek-Bąk, 2009).

Czerwone i żółte minerały arsenu na powierzchniach skał fliszowych.
Okazy pochodzące z kamieniołomu Huczwice-Drobny

Naprzemianległe warstwy lgockie

Kamieniołom Drobny powstał około 50 lat temu, w czasie gdy służby leśne budujące drogi bieszczadzkie rozpoczęły eksploatację w miejscu dawnego osuwiska. Samo złoże zostało udokumentowane w roku 1998 i od tego czasu formalnie trwa tu intensywna działalność wydobywcza, której przedmiotem są zarówno piaskowce jak i łupki. Stanowią one idealny materiał na podbudowy leśne jak i drogi, będąc surowcem wykorzystywanym nie tylko lokalnie, ale i eksportowanym na obszar całego Podkarpacia. Urabianie w zakładzie prowadzone jest w sposób mechaniczny (przy użyciu koparki i ładowarki), czemu sprzyjają odpowiednie warunki geologiczno-złożowe.

Główne parametry piaskowców ze złóż „Rabe” i „Huczwice” (Radwanek-Bąk, 2009)

Widok na kruszarki

Na pobliskich szczytach, jak i nad ścianą urobkową kamieniołomu Drobnego rosną tzw. sosny reliktowe, czyli karłowate, ponad 200 letnie drzewa będące pozostałością po dawnych borach porastających ten obszar. Sosny te rosną bardzo powoli, co jest spowodowane warunkami w jakich się rozwijają. Można tutaj zaliczyć chociażby skaliste, mocno nachylone podłoże, ale także zmienne warunki atmosferyczne, takie jak intensywny wiatr, okiść, silne mrozy, mokry śnieg, wysoka temperatura, susza itd. Dużym zagrożeniem drzewostanu jest także pobliska eksploatacja powodująca częste obrywy skalne wraz z sosnami do kamieniołomu.

Drzewo oberwane do wnętrza kamieniołomu

Pod względem atrakcji geologicznych kamieniołom Drobny stanowi idealny punkt widokowy do obserwowania budowy fliszu karpackiego obszaru łuski Bystrego. Do najbardziej charakterystycznego odsłonięcia prowadzi ścieżka przyrodnicza przygotowana przez Nadleśnictwo Baligród dzięki której można zobaczyć wnętrze kamieniołomu bez zbędnych zezwoleń od jego właściciela. Na trasie ścieżki znajduje się tablica dydaktyczna opisująca budowę geologiczną tego obszaru. Możemy tutaj przeczytać, iż występują tu minerały takie jak kwarc, realgar, aurypigment, blenda cynkowa, galena, piryt. O ile mogę się zgodzić, że na powierzchniach piaskowców bardzo licznie występują tutaj powierzchniowo minerały arsenu (ziemiste, powierzchniowe naloty realgaru i aurypigmentu), to pod względem mineralizacji stanowczo przeważa drugi kamieniołom: Rabe, zwany Grubym.

Fot.: Marcin Kaczmarczyk

Zakład Górniczy Rabe – Gruby, zlokalizowany jest na południe od drogi łączącej miejscowości Rabe i Smolnik i obejmuje fragment południowo-zachodniego stoku góry Partyja. W kamieniołomie utworami dominującymi są warstwy istebniańskie górne, reprezentowane przez gruboławicowe, twarde, popielato-szare piaskowce kwarcowe. Często są uziarnione frakcjonalnie, zlepieńcowate w spągowych częściach ławic. Ich głównym składnikiem jest kwarc, podrzędnie skalenie, muskowit, interklasty łupków metamorficznych i ilastych. Podrzędnie bywają przeławicone ciemnoszarymi łupkami lub mułowcami piaszczystymi (Radwanek-Bąk, 2009).

Zakład Górniczy Rabe – Gruby w kwietniu 2011 r. Fot.: Mateusz Wrona

Jak już wcześniej wspominałem, w kamieniołomie Drobnym występują minerały dzięki którym jest to miejsce znane każdemu polskiemu kolekcjonerowi. Należą do nich:

Minerały arsenu

Minerały arsenu na tym obszarze krystalizują przede wszystkim w szczelinach stektonizowanych piaskowców i wkładkach łupków. Ich obecność (minerałów rtęci również) można wiązać z działalnością roztworów późnomagmowych, bądź solanek dostarczających z podłoża fliszu substratu dla powstania minerałów rudnych (Jaworski, 1979). Mineralizacja arsenowa reprezentowana jest głównie przez minerały realgar i aurypigment, tworzące wśród skał fliszowych naskorupienia i drobne kryształy.

Realgar na powierzchni mułowca

Realgar, siarczek arsenu (AsS) o czerwonej barwie jako minerał arsenowy występuje w Rabe najliczniej. Niestety, w formie krystalicznej znajdowany jest niezwykle rzadko i trzeba mieć duże szczęście by natrafić na okaz jakości kolekcjonerskiej.

Realgar na powierzchni piaskowca lgockiego

Podobnie rzecz ma się z aurypigmentem, siarczkiem arsenu (III) (As₂S₃) o cytrynowożółtej barwie. Osobiście nigdy nie udało mi się natrafić na krystaliczny aurypigment w Rabe, chociaż niewątpliwie w niewielkich ilościach jest on obecny w tutejszych skałach fliszu karpackiego. Z aurypigmentem można pomylić inny minerał tutaj występujący, pararealgar. Jest to siarczek arsenu (As₄S₄) o żółtej lub pomarańczowej barwie, powstający w wyniku transformacji realgaru, która jest skutkiem intensywnego oświetlania tego minerału (realgar jest minerałem wrażliwym na światło). W Rabe znacznie mniej licznie występują inne minerały arsenu takie jak enargit (Cu₃AsS₄) i tennantyt (Cu₆[Cu₄(Fe,Zn)₂]As₄S₁₃).

Minerały rtęci

Do minerałów rtęci tutaj występujących należy zaliczyć przede wszystkim cynober, czyli siarczek rtęci (HgS) najczęściej współwystępujący wraz z realgarem. Niestety, trafienia cynobru są dosłownie sporadyczne i jeszcze do niedawna uważano, iż minerał ten w ogóle nie występuje na obszarze łuski Bystrego. Obok cynobru wymienia się również inny minerał rtęci, polhemusyt, jednakże aktualnie nie został on jeszcze w pełni potwierdzony.
Link prowadzący do zdjęć cynobru z Rabe (autorstwa Eligiusza Szełęga):
Cinnabar from Rabe – Mindat

Kwarc

Obok wcześniej wymienionych minerałów, Rabe słynie również z tzw. Diamentów marmaroskich, czyli krótkosłupkowych, zwykle przeźroczystych kryształów kwarcu (SiO₂) zakończonych bipiramidą.

Kwarc – Diament marmaroski

Okwarcowanie oczywiście nie ma takiego znaczenia jak mineralizacja arsenowo-rtęciowa, tym nie mniej te charakterystyczne kryształy przebierają tu niekiedy iście godne rozmiary. Osobiście nie znam takiego kolekcjonera minerałów, który na hasło „Rabe” nie skojarzyłby od razu słów „Diamenty marmaroskie”. Diamentów można szukać zarówno na obszarze kamieniołomu Drobnego, jak i w pobliskich potokach (Rabiański i dopływy). Występują one na powierzchniach ławic piaskowców istebniańskich, oraz w ich szczelinach i spękaniach.

Drobne diamenty marmaroskie o różnym zabarwieniu

Najczęściej są bezbarwne, ale trafiają się również okazy mleczne, a nawet żółte i czerwone (zabarwienie spowodowane tlenkami żelaza (III)). Od siebie dodam, iż jeśli chodzi o kamieniołom Gruby, to dotychczas najlepsze efekty przyniosło mi przeszukiwanie hałd znajdujących się przy wejściu do odkrywki. Dobrym sposobem jest wybieranie bloków piaskowca w których widoczne są spękania lub kawerny. Tym samym nie należy spodziewać się dobrze wykształconych diamentów na powierzchniach zlepieńcowatych piaskowców.

Okazy diamentów marmaroskich z mojej kolekcji _{(wielkość kryształu na ostatniej fotografii: 1.7 cm)}

Rabiańskie diamenty marmaroskie z kolekcji Jana Tołysza

Rabiańskie diamenty w muzeum Roberta Szybiaka (Dubiecko)

Inne minerały występujące w kamieniołomie Rabe – Grubym, to _{( zgodnie z mindat.org)}:
• Baryt BaSO₄
• Kalcyt CaCO₃
• Chalkopiryt CuFeS₂
• Galena PbS
• Kaolinit Al₂(Si₂O₅)(OH)₄
• Limonit (skała) FeO(OH) x nH₂O
• Piryt FeS₂
• Sfaleryt ZnS

…a także Bituminy, czyli substancja organiczna będąca mieszaniną różnych związków węgla i wodoru.

Kalcyt z inkluzją bituminu. Fot.: Grzegorz Słowik _{(wielkość okazu: 3.1 cm)}

Baryt, pararealgar i realgar _{(wielkość okazu: 6 cm)}

WODY MINERALNE

Wody występujące na tym obszarze wielokrotnie omawiane były w literaturze ze względu na ich unikalne w skali kraju zmineralizowanie związkami obecnymi w warstwach istebniańskich i lgockich.

Odwiert Rabe 1. Fot.: Mateusz Wrona

Są to wody o charakterze szczaw wodorowęglanowo – chlorkowo-sodowych (typ wody HCO₃-Cl-Na+CO₂+(H₂S)) zawierające niewielkie domieszki boru i arsenu. Ich ogólna mineralizacja wynosi od 0.6 do 5.0 g/l, co pozwala je zaliczyć do wód słabo zmineralizowanych. O wyjątkowym charakterze tych szczaw nie stanowi jednak stopień mineralizacji, a wcześniej wspomniane pierwiastki boru i arsenu, oraz siarkowodór nadający tej wodzie wyjątkowy smak i zapach. Źródła nawiercono czterema otworami (dwa źródła i dwa odwierty) o głębokości od 70 do 77 m. Są one zlokalizowane w odległości 500-800 m od wyrobisk kamieniołomów.

Odwiert Łubne 1

Odwierty i źródła znajdujące się pod nadzorem uzdrowiska Rymanów miały być zaczątkiem zespołu sanatoryjnego, przez co wyludniona wieś Rabe otrzymała w roku 1974 status uzdrowiska. Być może powstanie kiedyś w tym miejscu lecznica balneologiczna, jednakże aktualnie są to jedynie marzenia nie mające przełożenia w rzeczywistości.

Tymczasem odpoczywając nad brzegiem potoku rabskiego wypada jeszcze zakończyć ten artykuł słowami Aleksandra Fredro z jego pamiętnika „3 po 3”, bo któż nie opisze tego wspaniałego miejsca najlepiej jak nie sam wielki poeta:
„…Za Baligrodem wypoczęliśmy koniom. Tam granica świata. Za Baligrodem wjeżdża się jak w czarne gardło. Droga i rzeka jest to jedno i to samo, a od rzeki z jednej i z drugiej strony wznoszą się czarne ściany jodeł i smreków…”

„…za Baligrodem wypoczęliśmy koniom…”

Piotr Zając
http://realgarblog.com

Serdecznie dziękuję Marioli Wodzie za cenne uwagi, oraz Mateuszowi Wronie, Grzegorzowi Słowikowi i Marcinowi Kaczmarczykowi za udostępnienie zdjęć.

Literatura:

• Jaworski A., 1979: Rtęć, arsen i pierwiastki grupy żelaza w utworach fliszowych kredy górnej i paleogenu łuski Bystrego koło Baligrodu. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 49 -3/4, 379-394.
• Karwowski Ł., Szełęg E., 2006: Zn-bearing cinnabar from Rabe near Baligród (Bieszczady Mts., outer Carpatians, SE Poland). Acta Mineralogica-Petrographica, Abstract Series 5, Szeged.
• Radwanek-Bąk B., 2009: Śladami karpackich diamentów – i nie tyko – kamieniołomy „Rabe” i „Huczwice”. Górnictwo odkrywkowe, 50, 149-153.
• Welc E., 2012: Gołoborze. W: Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej (Słomka T., red), Wyd. AGH, Kraków, 419-422.

STRONY INTERNETOWE:

• http://www.baligrod.pl/?c=mdTresc-cmPokaz-2
• https://www.google.pl/maps/preview
• http://www.mindat.org/loc-134205.html
• http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/7118,rabe-goloborze-nad-wodami.html
• http://www.twojebieszczady.net/piesze/sciezka_huczwice.php
• http://www.twojebieszczady.net/rozmaitosci/rabe2.php
• http://www.tvp.pl/rzeszow/odkrywaniepodkarpacia/lesne-rezerwaty-podkarpacia/wideo/goloborze/6816113